مبانی نظری تاثیر تحولات جامعه سوریه و جابجایی در ارکان قدرت (docx) 1 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 1 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
795111-920841
دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركزيدانشکده علوم سیاسی
پايان‌نامه برای دریافت درجه كارشناسي ارشد (M. A)
رشته علوم سیاسی
موضوع:
استاد راهنما :
جناب آقای دکتر علی اکبر امینی
استاد مشاور:
جناب آقای دکتر بابک نادرپور
پژوهشگر :
مرجان صالحی
سال تحصيلي:
تقدیم به:
پدر و مادر عزيزم به خاطر محبت بيكران و لطف بيدريغشان، و همسر و دختر نازنينم جانان، براي صبر و بردباري اشان.
تشکر و قدردانی:
خداوند سبحان را سپاسگزارم که فرصتی دیگر به من داد تا بتوانم در عرصه علم و دانش، گامی دیگر برداشته و همت و تلاش خود را برای موفقیتهای آتی دو چندان کنم.
پژوهش حاضر با راهنمائیها، مشاورهها و تجارب ارزشمند اساتید ارجمند؛ آقایان دکتر علی اکبر امینی استاد راهنما، دکتر بابک نادرپور استاد مشاور و دکتر عباس سلطانلو به سرانجام رسید، لذا از این سه بزرگوار تشکر و قدردانی ویژه میکنم و از ایزد یکتا آرزوی بهروزی و سلامتی برایشان مسئلت دارم.
چکیده پایان نامه(شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده):اين پژوهش در پي آن است كه تجزيه و تحليل و درك جديدي از دوران گذار نظام بين الملل، از نظم كهن به نظم نوين بر بستر پديده جهاني سازي و عصر فناوري ارتباطات و اطلاعات، و آثار آن بر تحولات خاورميانه و به طور مشخص كشور سوريه به عنوان يكي از مهمترين شركاي استراتژيك ايران و بازتاب آن بر موقعيت ژئوپليتيك شيعه و منافع ملي ايران به دست دهد. بازتاب تحولات منطقه ای و بویژه جابجايي قدرت در سوريه و تاثیر آن بر ژئوپليتيك شيعه و منافع ملي ايران، بيش از آنكه از منظر منافع ملي باشد، اساسا از زاويه اهداف ايدئولوژيك و گسترش هلال شيعه است. روابط ايران و سوريه و به تبع آن لبنان، حاكي از آن است كه در منظر هر يك از واحدهاي سياسي اين اتحاد، الويت منافع ايدئولوژيك و منافع ملي كاملاً متفاوت است. مقابله سوريه و لبنان با اسرائيل بيش از اينكه ايدئولوژيك باشد، امنيتي و استراتژيك است. در حالي كه براي ايران عمدتاً جنبه ايدئولوژيك دارد و ساير سلسله مراتب منافع در محاق اهداف ايدئولوژيك است. وجود منافع متفاوت از اهميت اتحاد نميكاهد، ليكن پايداري و هزينه اين اتحاد در ميان و بلندمدت ایران را با تحدید و تهديدي جدي مواجه كرده است. نظر استاد راهنما برای چاپ در پژوهشنامه دانشکده مناسب است _ مناسب نیست تاریخ و امضاء
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول :کلیات طرح .............................................................................................................1
مقدمه ..................................................................................................................................................2
1-بيان مسئله .......................................................................................................................................3
2-اهداف تحقيق .................................................................................................................................9
3-اهميت موضوع تحقيق و انگيزه انتخاب آن ....................................................................................9
4-سوالات و فرضيه هاي تحقيق ........................................................................................................9
5-مدل تحقيق (سازماندهي پژوهش) ...............................................................................................10
6-متغيرها و واژه هاي كليدي ...........................................................................................................11
7-روش تحقيق .................................................................................................................................20
8-قلمرو تحقيق ................................................................................................................................21
9-جامعه و حجم نمونه ....................................................................................................................21
10-محدوديت ها و مشكلات تحقيق ...............................................................................................21
فصل دوم: مطالعات نظری ......................................................................................................22
مقدمه ................................................................................................................................................23
1-فرايند تكوين ژئوپلتيك شيعه و نقش آن در معادلات قدرت منطقه اي و بين المللي ..................23
1-1-موقعيت ژئوپلتيك خاورميانه ...................................................................................................23
1-1-1-محدوده جغرافيايي ..............................................................................................................23
2-1-1-اهميت تاريخي و مذهبي .....................................................................................................24
3-1-1-اهميت اقتصادي ..................................................................................................................24
4-1-1-اهميت استراتژيك و نظامي .................................................................................................26
2-1-سياست آمريكا در مقابله با توسعه كمونسيم ............................................................................28
3-1-ضرورت مقابله با اسلام گرايي (بنيادگرايي اسلامي) ...............................................................32
4-1-طرح خاورميانه بزرگ ..............................................................................................................40
5-1-دكترين بوش اول، دكترين كلينتون و دكترين بوش دوم ..........................................................47
1-5-1-دكترين بوش (بوش اول) ....................................................................................................47
2-5-1-دكترين كلينتون ....................................................................................................................48
3-5-1-دكترين جورج دبليوبوش (بوش دوم) .................................................................................49
6-1-شكل گيري هلال شيعي ..........................................................................................................50
1-6-1-اختلافات مرزي و سرزميني ................................................................................................51
2-6-1-اختلافات قومي و مذهبي ....................................................................................................51
3-6-1-كشف و استخراج نقت .......................................................................................................52
4-6-1-تعارضات ايدئولوژيكي .......................................................................................................53
فصل سوم : روش شناسائی تحقیق .........................................................................................62
مقدمه ...............................................................................................................................................63
1-روش تحقيق .................................................................................................................................63
2-جامعه آماري ................................................................................................................................63
3-حجم نمونه و روش اندازه گيري .................................................................................................63
4-ابزار جمع آوري اطلاعات ............................................................................................................63
5-روش تجزيه و تحليل داده ها .......................................................................................................63
فصل چهارم: تبيين نظام بين الملل پس از فروپاشي كمونيسم و پايان جنگ سرد ....................64
مقدمه ................................................................................................................................................65
1-استقرار نظام دوقطبي ....................................................................................................................65
1-1-خاورميانه و نظام دوقطبي ........................................................................................................69
2-1-فروپاشي كمونيسم ...................................................................................................................73
3-1-پايان جنگ سرد .......................................................................................................................75
2-فناوري هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي و تاثير آن در فروپاشي نظام دوقطبي و پايان جنگ سرد..77
1-2-تاثير فروپاشي كمونيسم در خاورميانه ......................................................................................78
2-2-استقرار نظم نوين بين الملل .....................................................................................................79
3-2-ويژگي هاي نظام بين الملل پس از جنگ سرد ........................................................................79
4-2-كشورهاي كوچك پس از جنگ سرد ......................................................................................82
5-2-نهادهاي بين المللي ..................................................................................................................87
6-2-ساختار نظام بين الملل .............................................................................................................89
7-2-پويش قدرت ...........................................................................................................................89
8-2-جايگاه خاورميانه در نظام نوين بين الملل ...............................................................................95
فصل پنجم : تاثيرپذيري و تاثيرگذاري واحدهاي سياسي / كشورهاي متشكله ژئوپلتيك شيعه در نسبت با منابع ملي آنان ...........................................................................................................98
مقدمه ................................................................................................................................................99
1-جمهوري اسلامي ايران و منافع ملي و اهدا ايدئولوژيك (تقدم و تاخر يكي بر ديگري) .............99
1-1-ژئوپليتيك و سياست خارجي ايران .......................................................................................101
2-1-لبنان و منافع ملي و اهداف ايدئولوژيك ................................................................................112
3-1-سوريه، منافع ملي و اهداف ايدئولوژيك ...............................................................................114
4-1-عراق و منافع ملي و اهداف ايدئولوژيك ...............................................................................118
فصل ششم : تجزيه و تحليل تحولات خاورميانه / بهارعربي، بويژه سوريه و تاثير آن به ژئوپليتيك شيعه و منافع ملي ايران ........................................................................................121
مقدمه ..............................................................................................................................................122
1-تحولات خاورميانه / بهار عربي .................................................................................................123
1-1-كالبد شكافي تحولات خاورميانه ...........................................................................................123
2-1-ويژگي هاي جنبش دموكراسي خواهي اعراب ......................................................................124
3-1-انقلاب ارتباطات و گسترش شبكه هاي اجتماعي و تاثير آنها در شكل گيري تحولات منطقه خاورميانه ........................................................................................................................................124
4-1-نقش قدرت هاي بزرگ در شكل گيري تحولات خاورميانه .................................................126
5-1-نقش ج.ا.ايران در شكل گيري تحولات منطقه خاورميانه ......................................................127
6-1-نقش نظام هاي سنتي در شكل گيري تحولات منطقه خاورميانه ...........................................130
7-1-آينده تحولات خاورميانه و تاثير آن بر ژئوپليتيك شيعه .........................................................132
2-تحولات سوريه و تاثير ان بر ژئوپليتيك شيعه و منافع ملي ايران ...............................................134
1-2-جايگاه سوريه در ژئوپليتيك شيعه .........................................................................................134
2-2-دلايل تحولات سوريه ...........................................................................................................137
3-2-تحولات سوريه و منافع قدرت هاي منطقه اي و جهان ........................................................137
4-2-آثار تحولات سوريه بر تغيير ژئوپليتيك خاورميانه ................................................................139
3-عوامل دخيل چون پديده جهاني شدن، رشد و توسعه فناوري هاي نوين ارتباطات ..................141
1-3-جامعه اطلاعاتي محصول جهاني شدن ..................................................................................141
2-3-جهان شبكه اي و شبكه هاي اجتماعي ..................................................................................144
3-3-آثار شبكه هاي اجتماعي در شكل گيري و گسترش جنبش هاي دموكراسي خواهي ............147
4-3-شبكه هاي اجتماعي و بهار عربي ..........................................................................................151
4-اتخاذ سياست سدبندي جديد ....................................................................................................154
فصل هفتم : نتيجه گيري و پيشنهادات ..................................................................................158
1-نتيجه گيري ................................................................................................................................159
2-پيشنهادات ..................................................................................................................................161
1-2-پيشنهادات حاصل تحقيق ......................................................................................................161
2-2-پيشنهادات جانبي ...................................................................................................................161
3-2-پيشنهادات براي محقيق بعدي ...............................................................................................162
منابع و مآخذ ..................................................................................................................................163
فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه:
یقیناً تحولات جاری در سوریه، مهمترین بخش از زنجیره تحولات شمال آفریقا و خاورمیانه موسوم به بهار عربی است. تاکید بر این معنا، از اهمیت تحولات در سایر کشورها و تاثیر آن بر مهندسی مجدد ژئوپلیتیک منطقه نميکاهد. چرا که دومینوی قدرت برای تغییر نظام بينالملل و استقرار نظم نوین جهانی با استفاده از ابزار سیاست سدبندی جدید، بازی قدرت را به زمین سوریه کشانده است. از طرفی جابجایی قدرت و تغییر رژیم در سوریه نه تنها برای اپوزیسیون غیرمتشکل این کشور مهم است، بلکه با انسداد مهمترین دروازه ورود ایران به کشورهای خاورمیانه، یعنی سوریه، موجب دگرگونی بنیادین در ساختار هلال شیعه و محاق آن و در نتیجه تغییر معادلات قدرت منطقهاي و بينالمللی خواهد شد.
بدیهی است دومینوی تغییرات قدرت به سوریه ختم نخواهد شد و پس لرزههای آن سایر کشورهای منطقه اعم از دوستان سنتی غرب، چون عربستان سعودی، بحرین، یمن، امارات متحده عربی و مخالفین غرب چون ایران و جنبش‌های رادیکال منطقه، حماس و حزب الله و سرانجام روسیه را نیز در بر خواهد گرفت.
بر این اساس، کالبدشکافی و آینده پژوهی آنچه که در سوریه ميگذرد، به عنوان هدف اصلی این پژوهش در درک نخبگان سیاسی و اصلاح جهتگيريهاي اساسی آنها موثر خواهد بود.
بیان مسئله :
در ارتباط با تحولات اخیر سوریه ميبایست چند مولفه را مورد توجه و تحلیل قرار داد؛
تبیین نظام بينالملل پس از فروپاشی کمونیسم و پایان جنگ سرد .
دورهاى كه از سال 1945 آغاز و تا فروپاشى اتحاد شوروى ادامه پيدا مىكند، به دوره جنگ سرد معروف است. شاخص روابط بينالملل در اين دوره محور مسكو - واشنگتن است كه به عنوان سمبل روابط شرق و غرب در جهان دو قطبى، اساس تجزيه و تحليل رويدادهاى بينالمللى محسوب مىشود. على رغم پيچيدهتر شدن روابط و مسائل بينالمللى در سالهاى دهه 50 و پس از آن، ظهور قدرتهاى منطقهاى، پيدايش قدرتهاى نظامى چون چين و قدرتهاى اقتصادى مانند ژاپن و بازار مشترك و نقش فزاينده جهان سوم در امور بينالمللى، اين محور همچنان با وجود ناكافى بودن (بهعنوان تنها معيار) به مثابه شاخص مهم روابط بينالمللى، در اين دوره پا بر جا ماند.
جنگ سرد را مىتوان به نبردى اساسى بينمنافع و انديشهها تعريف كرد كه تاحد يك جنگ كلاسيك پيش نمىرود. عامل اصلى بروز چنين جنگى در سالهاى بعد از جنگ جهانى دوم، سلاح اتمى بود كه مانع بروز يك جنگ گرم مىشد. (نقيب زاده، 1377: 200)
از لحاظ پژوهش نظرى، مىتوان خصوصيات اصلى جنگ سرد را اين گونه جمعبندى كرد كه تضاد و درگيرى دو بلوك شرق و غرب در سه حوزه اساسى؛ سياسى، اقتصادى و ايدئولوژيك جريان داشته است. به عبارت ديگر، اين دو بلوك در اين سه حوزه عمده از يكديگر متمايز مىشدهاند.
در دوران جنگ سرد، كشورهاى جهان سوم، عرصه رقابتها و ستيزهاى قدرتهاى بزرگ بودند. در گذشته، بسيارى از تعارضهاى بينالمللى، ميان خود قدرتهاى بزرگ بود كه اوج اين گونه ستيزها را در وقوع جنگهاى بينالمللى اول و دوم مشاهده نموديم؛ ولى بعد از جنگ جهانى دوم، بيشتر تعارضها را در ميان كشورهاى جهان سوم مشاهده كردهايم. در واقع كشورهاى بزرگ شمال سعى كردهاند تا موارد منازعه ميان خود را به كشورهاى جهان سوم منتقل و از رويارويى مستقيم با يكديگر احتراز نمايند.
محورهای عمده در وضعیت جدید جهانی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- پس از پایان جنگ سرد، تفکیک میان دو مفهوم "نظام بین‌المللی" که میدان تعامل واحدهای ملی است و مفهوم "وضعیت جهانی" که فضای کلی جهانی اعم از نظام بین‌المللی، تعاملات و روندهای فرانظامی را شامل می‌شود، ضرورت دارد.
2- گفتمان حاکم بر نظام بین‌المللی، گفتمان اقتصادی و گفتمان حاکم بر وضعیت جهانی، گفتمان امنیتی است.
3- برخلاف روندها و تعاملات درون نظامی که به دلیل رفتار عمدتاً معقول واحدهای ملی امکان درک و شناسایی آنها وجود دارد، روندها و فرآیندهای فرانظامی مسیرهای متناقضی را طی می‌کنند. عمده‌ترین این روندها عبارتنداز:
الف- در حالیکه جهانی شدن فرآیند مسلط در وضعیت جهانی را شکل می‌دهد، بومی‌گرایی، محلی‌گرایی و منطقه‌گرایی نیز در حال رشد می‌باشند.
ب - در حالیکه تمرکز قدرت و از بينرفتن تعارضات میان قدرت‌های بزرگ، انتظار نظم و امنیت را افزایش داده است، آسیب‌پذیری و منابع ناامنی نیز به دلیل ورود بازیگران جدید به عرصه تعاملات جهانی افزایش یافته است.
ج - در حالیکه پیشرفت‌های تکنولوژیک و انقلاب ارتباطات امکان تأثیرگذاری فرهنگ مسلط جهانی را بر سایر فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌ها تشدید می‌کند، در عین حال همین مسئله به فرهنگ‌های غیر مسلط و خرده فرهنگ‌ها امکان تداوم حیات می‌بخشد.
د - در حالیکه بنا به دلایل مختلف تصور می‌شود که حاکمیت دولت‌ها در حال فرسایش است (مسئله جهانی شدن، مداخله بشردوستانه، انقلاب ارتباطات و...)، امکان و فرصت بازیگری برای دولت‌ها همچنان به قوت خود باقی است و در برخی حوزه‌ها افزایش نیز یافته است.
فرایند تکوین ژئوپلیتیک شیعه و نقش آن در معادلات قدرت منطقهاي و بينالمللی.
حادثه 11 سپتامبر و متعاقب آن حمله ایالات متحده آمریکا و متحدان اروپاییاش در قالب جنگهای پیش گیرانه در افغانستان و عراق ضمن تغییر ژئوپلیتیک منطقه، بطور راهبردی در جهت منافع دراز مدت شیعیان و ایران عمل کرد. دشمنان منطقهاي ایران، طالبان و صدام، یکی پس از دیگری ساقط شدند. تحولات سالهای بعد به رشد پدیدهاي در عرصه سیاست بينالملل کمک نمود که به نام "ژئوپلیتیک شیعه" شناخته ميشود. ظهور ژئوپلیتیک شیعه به مفهوم تغییر قواعد و بستر بازی راهبردی سنتی در منطقه خاورمیانه بزرگ ميباشد و تبعات و ملازمات مربوط به خود را در پی دارد. شکلگيري هر نوع موازنه جدید منطقهاي منبعث از ژئوپلیتیک شیعه بر نوع رفتارها و مناسبات کشورهای خرده نظام منطقهاي و همچنین شکل مراودات و تعاملات آنها با بازیگران فرامنطقهاي و جهانی اثرات جدی ميگذارد. (موحدیان عطار، 1386 :121 )
تاثیرپذیری و تاثیرگذاری واحدهای سیاسی /کشورهای متشکله ژئوپلیتیک شیعه در نسبت با منافع ملی آنان، (کشورهای لبنان، سوریه، عراق، عربستان سعودی، کویت، بحرین، ایران، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، هندوستان، عمان، قطر، امارات متحده، ترکیه و یمن).
کشورهای خاورمیانه بزرگ وضعیت همسو و مشابهاي ندارند. کمتر دو کشوری را در این منطقه وسیع مي‌توان یافت که فارغ از اختلافات مرزی و امنیتی دوجانبه و مشکلات ناشی از تداخل منافع اقتصادی و بازرگانی باشند. بنابراین، همپیمانی راهبردی در خاورمیانه بزرگ وجهی آرمانی بوده و طیف روابط کشورها، عمدتاً از وضعیت عادی مناسبات تا مناقشه رو در رو در نوسان ميباشد. در خاورمیانه بزرگ دلایل و علل بسیاری برای برقراری مناسباتی متفاوت با کشورها و قدرت‌های گوناگون غیرمنطقهای، فرامنطقهاي و جهانی وجود دارد که خود یکی از عوامل تفرق در رویکردهای درون منطقهاي به حساب ميآید. اغلب کشورهای عربی در هسته مرکزی نظام منطقهاي خاورمیانه بزرگ منافع ملی و استراتژیهای امنیتی خود را در تعارض با کشورهای غیرعرب حاشیهاي تعریف نموده و به پیش ميبرند. خاورمیانه بزرگ در بينکلیه مناطق جهان از نازلترين میزان همبستگی، ارتباطات، همکاری و همسویی در رویکردهای درون منطقهاي برخوردار ميباشد و اساساً فاقد حداقل عناصر لازم برای شکلدهي به یک خورده نظام منطقهاي منسجم است. در مجموع آنچه بتواند به این منطقه وسیع براساس مبانی ساختاری و کارکردی در سطح دولت‌های ملی، هویت و نظم همسو و بطور نسبی یکپارچه ببخشد، عملاً وجود نداشته و تا آینده نزدیک قابل پیش بینی نخواهد بود. (همان: 146- 144)
بنابراین برای دولت‌های ملی بویژه ایران چشماندازي برای همگرایی جز بهرهگيري از جغرافیای ایدئولوژیک بمنظور دستیابی به اتحاد، یکپارچگی و نقش رهبری در چارچوب ژئوپلیتیک شیعه متصور نميباشد.
تجزیهوتحلیل تحولات خاورمیانه/بهار عربیو بویژه سوریه و تاثیر آن بر ژئوپلیتیک شیعه.
موج جدید تحولات خاورمیانه موسوم به بهار عرب در سه سطح ملی، منطقهاي و فرامنطقهاي (جهانی) قابل تحلیل است. از اینرو تحولات سوریه نیز در سطوح فوقالذكر قابل درک ميباشد. از آنجاییکه تحولات سوریه بیش از سایر کشورهای منطقه در عمق منافع استراتژیک ایران (ژئوپلیتیک شیعه) تاثیر بسزایی دارد، شناخت فرایند تحولات کنونی و آینده آن، با توجه به حاکمیت علویان در سوریه و نقش محوری حکومت بشار اسد در ثبات و یا تغییر معادلات سیاسی و امنیتی منطقه و به مثابه درگاه ورود ایران به بخش مهمی از ژئوپلیتیک شیعه حائز اهمیت ميباشد.
5-عوامل دخیل چون پدیده جهانی شدن، رشد و توسعه فناوریهای نوین ارتباطات و اطلاعات و تشکیل جامعه اطلاعاتی و جهان شبکهاي، با رویکرد تاثیر تحولات منطقهاي بر جمهوری اسلامی ایران بویژه در تعامل با تحولات سوریه، و آثار آن بر خط مقدم مقابله با اسرائیل و آمریکا و نظام بينالملل .
بطور کلی به نظر ميرسد پدیده جهانی شدن نقش موثری در شکلگيري جنبش‌های اجتماعی داشته است. به این دلیل جنبش‌های اجتماعی جایگاه خاصی در جامعهشناسي سیاسی ایفا ميکنند. این جنبشها، جدید تلقی ميشوند چرا که نمونه و نمادی از روابط اجتماعی و سیاسی جدید و متاثر از پدیده جهانی شدن هستند. ویژگیهای این نوع جنبشها از لحاظ جهت گیری، سازمان و نوع، آنان را از دیگر جنبشها متمایز ساخته است. ازجمله:
این جنبشها غیرابزاری (non- instrumental) هستند، یعنی بیان کننده علایق و نگرانیهای جهان شمول و اغلب اعتراض آمیز نسبت به وضعیت اخلاقی و نه نماینده منافع مستقیم گروههای اجتماعی خاص هستند.
بیشتر به سوی جامعه مدنی و نه دولت جهتگيري شدهاند.
الف- این جنبشها نسبت به ساختارهای بوروکراتیک متمرکز بدگمان هستند و به سوی تغییر عقاید عمومی جهتگيري شدهاند و نه تغییر نهادهای حاکم.
ب- این جنبشها بیشتر به جنبههایی نظیر فرهنگ، شیوه زندگی و مشارکت در سیاست اعتراض سمبلیک توجه دارند تا به ادعای حقوق اجتماعی- اقتصادی.
این جنبشها به شیوههای غیررسمی، "باز" و انعطاف پذیر سازماندهی شدهاند و حداقل در بعضی از زمینهها از سلسله مراتب، بوروکراسی و حتی گاهی اوقات قراردادن شرایطی برای عضویت اجتناب ميکنند.
این جنبشها به شدت به رسانههای جمعی متکیاند و از طریق آنها درخواستهایشان مطرح ميشود، اعتراضاتشان نمایش داده ميشود و اندیشههایشان برای تسخیر اندیشه و احساس عمومی به گونهاي موثر بیان ميگردد.
بعضی از جنبههای سازمانی جنبش‌های اجتماعی جدید، آشکارا آنها را از سازمانهای سیاسی رسمی متمایز ميکند، تا جایی که اصطلاح "شبکه" بر آنها صدق مينماید.(نش، 1389: 133-131)
6- اتخاذسیاست سدبندی جدید (New-containment policy)در چارچوب نظمنوین جهانی
آمریکا و متحدان اروپایی در برخورد با شکلگيري شبکههای اجتماعی ناشی از پدیده جهانی شدن وکنترل این شبکهها و ممانعت از تبدیل آنها به حکومتهای اسلامی بنیادگرا در منطقه خاورمیانه در صدد برآمدهاند با موج سواری بر تحولات جاری و تسهیل تغییر حکومتهای سنتی و دیکتاتوری خاورمیانه و جایگزینی آن با حکومتهای شبه دموکراتیک و اسلام سکولاریستی از تفوق اسلام بنیادگرا و تکوین ژئوپلیتیک شیعه به عنوان بازیگر اصلی منطقهاي و تاثیرگذار در سیاست بينالملل جلوگیری نمایند. بنابراین ناگزیر به اتخاذ سیاست سدبندی جدید و دخالت مستقیم و غیرمستقیم سیاسی و نظامی در منطقه شده اند.
برخلاف الگوهای اسلام انقلابی در ایران و سودان که منجر به تاسیس نظام سیاسی جدید شد، و در برخی از کشورها جنبش‌های اسلامی مبدل به جزئی از ساختار قدرت شدند و با رژیم مستقر همکاری کردند، جنبش‌های اسلامی جدید در برخی موارد غیرقانونی اعلام یا همچنان به مخالفت انقلابی با رژیم سیاسی مستقر ميپرداخته اند. در بسیاری کشورها، جنبش‌های طرفدار احیاگری فعال اسلامی سرکوب شده اند. در دهه 1980، حکومت سوریه جنبش اخوان المسلمین را با کشتن هزاران نفر درهم شکست. در مراکش طرفداران اصلی احیاء گری اسلامی به شدت محدود شدند. در ترکیه کاربرد اسلام در مقام پایهاي برای شناسایی سازمان سیاسی ممنوع است. هرچند احزاب اسلامی در سالهای اخیر توفیقاتی داشتهاند، در این میان دو نمونه از مهمترين و مشهودترین سازمانهای فعال اسلامی جدید، که گاهی به شکل غیرقانونی نیز فعالیت کردهاند، مصر و الجزایر هستند. (اسپوزیتو / وال، 1389 :29-28) سرکوب جنبش‌های اسلامی در کشورهای منطقه و جلوگیری از مشارکت سیاسی آنها در حکومت، موجب تقویت گرایشات بنیادگرایانه، براندازی، ایجاد بستر مناسب و قریب الوقوع تشکیل حکومتهای بنیادگرای اسلامی گردید. بدین سبب تدبیر قدرت‌های بزرگ در کنترل و مهار جنبش‌های منطقه و اتخاذ سیاست سدبندی جدید معنا پیدا ميکند. مصر نمونه روشن این سیاست است، پیروزی جنبش اخوان المسلمین در انتخابات ریاست جمهوری، و انتخاب محمد مرسی به عنوان اولین رئیس جمهور غیرنظامی مصر، پس از مهار اخوان المسلمین و سرکوب شدید آن توسط دولت‌های نظامی مصر در چندین دهه، جنبش اخوان المسلمین را به نیرویی تبدیل کرد که توانایی تفوق مطلق را در بهار عربی مصر از دست داد. از مجموع حدود 50 میلیون نفر دارای حقرای در مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری مصر تنها حدود 13 میلیون نفر به محمد مرسی، و حدود 12 میلیون نفر به احمد شفیق، جریان حاکم نظامی، رای دادند و مابقی در انتخابات شرکت نکردند. این مهار سبب ایجاد تعادل قوا در مصر شده است به نحویکه هیچکدام از نیروها قدرت مطلق محسوب نميشوند.
با این حال، مي‌توان گفت همگرایی ایران با شیعیان منطقه، بیشتر از آن که از منظر منافع ملی باشد از زاویه ایدئولوژیک و شیعه گری است. به عنوان مثال، روابط ایران و سوریه و به تبع آن لبنان، حاکی از آن است که در منظر هر یک از واحدهای سیاسی این اتحاد، الویت منافع ایدئولوژیک و منافع ملی کاملاً متفاوت است. از اینرو مقابله مثلاً سوریه و لبنان با اسرائیل بیش از این که ایدئولوژیک باشد امنیتی و استراتژیک است. درحالیکه برای ایران عمدتاً جنبه ایدئولوژیک دارد و سایر سلسله مراتب منافع در محاق ایدئولوژیک است. وجود منافع متفاوت از اهمیت اتحاد نميکاهد لیکن تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نظیر آنچه در صحنه خاورمیانه در جریان است، پایداری و هزینه این اتحاد را در میان و بلند مدت بخصوص برای ایران با تردید و تهدید جدی مواجه کرده است.
با این اوصاف، مي‌توان گفت آنچه در سوریه ميگذرد بر موقعیت ژئوپلیتیک شیعه و منافع ایدئولوژیک ایران تاثیر مستقیم خواهد داشت.
اهداف تحقیق:
هدف اصلی:
این پژوهش در پی آن است که تجزیه و تحلیل و درک جدیدی از دوران گذار نظام بينالملل، از نظم کهن به نظم نوین بر بستر پدیده جهانیسازي و عصر فناوری ارتباطات و اطلاعات، و آثار آن بر تحولات خاورمیانه و بطور مشخص کشور سوریه و بازتاب آن بر موقعیت ژئوپلیتیک شیعه و منافع ملی ایران به دست دهد.
اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن:
از آنجائیکه سوریه یکی از مهمترین شرکای استراتژیک ایران بویژه در منطقه ژئوپلیتیک شیعه است، شایسته آن است که امکانات، چالشها و سناریوی مرتبط با تحولات جاری، عمیقاً مورد تامل و ژرف اندیشی قرار گیرد.
سوالات و فرضیههای تحقیق:
سوال اصلی:
جابجایی قدرت در سوریه چه تاثیری بر ژئوپلیتیک شیعه و منافع ملی ایران خواهد داشت؟
فرضیه اصلی:
جابجایی قدرت در سوریه بطور مستقیم بر ژئوپلیتیک شیعه و منافع استراتژیک ایران تاثیرگذار خواهد بود.
مدل تحقیق (سازماندهی پژوهش):
این پژوهش متشکل از 7 فصل زیر ميباشد:
فصل اول شامل کلیات پژوهش است.
فصل دوم در قالب مطالعات نظری با عنوان فرایند تکوین ژئوپلیتیک شیعه و نقش آن در معادلات قدرت منطقهاي و بينالمللی شامل؛ موقعیت ژئوپلیتیک خاورمیانه، سیاست آمریکا در مقابله با توسعه کمونیسم، ضرورت مقابله با اسلامگرایی (بنیادگرایی اسلامی)، طرح خاورمیانه بزرگ، دکترین بوش اول، دکترین کلینتن و دکترین بوش دوم، شکلگیری هلال شیعه و پیشینه تحقیق میباشد.
در فصل سوم به روش شناسی تحقیق (متدولوژی) پرداخته شده است که شامل روش تحقیق، جامعه آماری، حجم نمونه و روش اندازه گیری، ابزار جمع آوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل داده ها می باشد.
فصل چهارم با عنوان تبیین نظام بينالملل پس از فروپاشی کمونیسم و پایان جنگ سرد شامل استقرار نظام دوقطبی، خاورمیانه و نظام دوقطبی، فروپاشی کمونیسم، پایان جنگ سرد، تاثیر فروپاشی کمونیسم بر خاورمیانه، استقرار نطم نوین بین الملل، جایگاه خاورمیانه در نظم نوین بین‌الملل می باشد.
فصل پنجم با عنوان تاثیرپذیری و تاثیرگذاری واحدهای سیاسی/کشورهای متشکله ژئوپلیتیک شیعه در نسبت با منافع ملی آنان شامل جمهوری اسلامی ایران و منافع ملی و اهداف ایدئولوژیک(تقدم و تاخر یکی بر دیگری)، ژئوپلیتیک و سیاست خارجی ایران، لبنان و منافع ملی و اهداف ایدئولوژیک، سوریه و منافع ملی و اهداف ایدئولوژیک و عراق و منافه ملی و اهداف ایدئولوژیک می باشد.
در فصل ششم یافته های تحقیق با عنوان تجزیه و تحلیل تحولات خاورمیانه/ بهار عربی و بویژه سوریه و تاثیر آن بر ژئوپلیتیک شیعه و منافع ملی ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد که شامل تحولات خاورمیانه/ بهار عربی و تحولات سوریه و تاثیر آن بر ژئوپلیتیک شیعه و منافع ملی ایران، عوامل دخیل با رویکرد تاثیر تحولات منطقه ای بر ج.ا.ایران به ویژه در تعامل با تحولات سوریه و آثار آن بر خط مقدم مقابله با اسرائیل و آمریکا و نظام بین الملل و اتخاذ سیاست سدبندی جدید در چارچوب نظم نوین جهانی می باشد.
فصل هفتم شامل نتیجه گیری و پیشنهادات پژوهش می باشد.
متغیرها و واژه‌های کلیدي:
متغیر مستقل: تحولات جامعه سوریه و جابجایی در ارکان قدرت
متغیر وابسته: دگرگونی در ژئوپلیتیک شیعه و تاثیر بر منافع ملی ایران
متغیر واسطه: توسعه فناوریهای نوین ارتباطات و اطلاعات
متغییر مداخله گر: پیوند نرونی و دومینوی اقتصاد جهانی
در این پژوهش واژه‌های کلیدی عبارتند از: نظام بينالملل، ژئوپلیتیک شیعه، بهار عربی، خاورمیانه بزرگ، فناوریهای نوین ارتباطات و اطلاعات، جهانی شدن، دومینوی اقتصاد جهانی، اسلام بنیادگرا، سیاست سدبندی جدید و سکولاریسم
نظام بينالملل
نظام از مجموعهاي متغیرهای وابسته به یکدیگر تشکیل شده است و هرگونه تغییر در هر یک از عناصر متشکله نظام به سایر بخشهای آن نیز سرایت ميکند و آنها را تحت تاثیر قرار ميدهد.
نظام بينالملل محیطی است که در آن، واحدهای سیاست بينالملل (کشور) عمل ميکنند. بطوریکه رفتارها، جهتگیریها، نیتها و خواستههای واحدهای مزبور، از نظام بينالمللی تاثیر ميپذیرد. (قوام، 1388: 29)
ژئوپلیتیک شیعه (هلال شیعی)
مفهومی جدید است که ریشه در تفکر شیعه و پیام معنوی آن یعنی بازگشت امام غایب و عدم تکامل تاریخ تا ظهور او متمرکز است و از این حیث به آنچه که در مذهب مسیحسیت (بازگشت مسیح) آمده و دال بر نوعی قضاوت اخروی است، شباهت دارد. این مهدویتگرایی که به دوران آخرالزمان یا پایان تاریخ نظر دارد، دارای محتوای سیاسی انقلابی است. (موحدیان عطار، 1386: 125)
اصطلاح هلال شیعی واژهاي جدید در ژئوپلیتیک ميباشد و اشاره به مناطق شیعهنشين در خاورمیانه بزرگ با مرکزیت ایران دارد. هلال شیعه ناظر بر جغرافیای سیاسی شامل کشورهای مختلف از جبل عامل لبنان و بينالنهرین و سواحل خلیج فارس به ویژه مناطق نفت خیز شرق عربستان سعودی و فلات ایران تا قلب کوههای خراسان بزرگ ميشود.
ملک عبدالله، پادشاه وقت اردن اولین شخصی بود که در اواخر سال 2004 میلادی از شکلگيري هلال شیعی در خاورمیانه سخن گفت. هدف از طرح هلال شیعی را "نگرانیهای امنیتی" در خاورمیانه عنوان کرد.
بهار عربی
این واژه اشاره به تحولات اجتماعی و سیاسی کشورهای شرق آفریقا و خاورمیانه در سال 2011 میلادی دارد که از تونس شروع، به مصر سرایت و پس از تاثیرگذاری بر یمن و بحرین در لیبی منجر به تغییر رژیم معمر قذافی شد و هم اکنون در سوریه بصورت خاص و جهان عرب بصورت عام جریان دارد.
بهار عربی (Arab Spring) حاوی دو پیام اساسی است. اول، تحولات منطقه شرق آفریقا و جهان عرب حکایت از تغییر رژیمهای موروثی و گذار به دموکراسی در این منطقه از جهان ميباشد. دوم، تاکید بر نوعی تفکیک جغرافیایی بمنظور جداسازی تحولات جهان عرب بدون ارتباط با انقلاب اسلامی ایران و پیامدهای آن است.
فرانسیس فوکویاما معتقد است؛ تحولاتی که در جهان عرب جریان دارد بسیار منسجم و گریزناپذیر است. او ادعا ميکند که حوادث جاری خاورمیانه ارتباط چشمگیری با تئوری تغییرات اجتماعی هانتینگتون دارد. طبق نظریههانتینگتون ناپایداری سیاسی ناشی از عدم توازن در توسعه سطوح مختلف نظامهای اقتصاد، اجتماعی و تعارض آن با نظام سیاسی است که در آن طبقات متوسط و تحصیلکرده جامعه فاقد قدرت سیاسی ميباشند.( Denison, Jim, http://www.informedfaith.com)
خاورمیانه بزرگ
چنانکه گفته شد، با سقوط امپراتوری عثمانی در سال 1918، واژه خاور نزدیک Near East (بالکان و امپراتوری عثمانی) مترود شد و خاورمیانه کاربرد گستردهاي برای کشورهای عربی درحال ظهور یافت. این اصطلاح را مي‌توان در کلیه شرایط متغیر سیاسی و فرهنگی بکار برد. عنوان دنیای عرب دربرگیرنده همه ابعاد وسیع این منطقه نیست چون مسلمانان غیرعرب را شامل نميشود. دیپلماسی کشورهای صنعتی گروه 8 به خاورمیانه بزرگ اشاره دارد که کلیه کشورهای عضو اتحادیه عرب، ازجمله همه اعضای آفریقایی آن بعلاوه کشورهای ترکیه، ایران، پاکستان، افغانستان و اسرائیل را در بر ميگیرد. بنابراین "خاورمیانه بزرگ" را مي‌توان به تمامی کشورها و سرزمینهای اسلامی از غرب آفریقا تا شبه قاره هند و از آسیای مرکزی و قفقاز تا آسیای جنوب شرقی تعمیم داد. (موحدیان عطار، 1386: 99)
فناوریهای نوین ارتباطات و اطلاعات
( Information & Communication Technology)
مفهوم لغوي فناوري: تكنولوژي از نظر لغوي تركيبي از دو واژه يوناني (Techno) به معناي فن، هنر، مهارت و پيشه و (logic) به معناي شناخت، علم و اگاهي است"كه فرهنگستان زبان معادل "فناوري" را براي آن برگزيده است."
در پنجاه سال گذشته بروز تحولات گسترده در زمينه كامپيوتر و ارتباطات، تغييرات عمدهاي را در عرصه‌هاي متفاوت حيات بشري به دنبال داشته است. انسان همواره از فناوري استفاده نموده و كارنامه حيات بشري مملو از ابداع فناوريهاي اطلاعات و ارتباطات كه از آنان به عنوان فناوريهاي جديد ياد ميشود بيشترين تاثير را در حيات بشري داشته اند. دنياي ارتباطات و توليد اطلاعات به سرعت در حال تغيير بوده و ما امروزه شاهد همگرايي آنان بيش از گذشته با يكديگر بوده، بگونه‌اي كه داده‌ها و اطلاعات بسرعت و در زماني غيرقابل تصور به اقصي نقاط جهان منتقل و در دسترس استفاده كنندگان قرار مي‌گيرد.
فناوري اطلاعات و ارتباطات یا ICT، بدون شك تحولات گستردهاي را در تمامي عرصه‌هاي اجتماعي و اقتصادي بشريت به دنبال داشته و تاثير آن بر جوامع بشري بگونه‌اي است كه جهان امروز به سرعت در حال تبديل شدن به يك جامعه اطلاعاتي (Information Society ) است. جامعهاي كه در آن دانايي و ميزان دسترسي و استفاده مفيد از دانش، داراي نقشي محوري و تعيين كننده است. گستره كاربرد و تاثيرات آن در ابعاد مختلف زندگي امروزي و آينده جوامع بشري به يكي از مهمترين مباحث روز جهان مبدل شده و توجه بسياري از كشورهاي جهان را به خود معطوف كرده است بطور کلی در تعريف فناوري اطلاعات و ارتباطات مي‌توان گفت؛ فناوري عبارت است از گردآوري، سازماندهي، ذخيره و نشر اطلاعات اعم از صوت، تصوير، متن يا عدد كه با استفاده از ابزار رايانه‌اي و مخابرات صورت پذيرد.
صرفنظر از تعاريف متنوع و دامنه وسيع كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در بخشهاي مختلف زندگي بشري، دسترسي سريع به اطلاعات و انجام امور بدون در نظر گرفتن فواصل جغرافيايي و فارغ از محدوديتهاي زماني محوري ترين دستاورد اين فناوري است.
مي‌توان از ارتباطات مطمئن و در دسترس بصورت كارآمد، به عنوان بخشي از ابزار مطرحسازي مشكلات جهاني بهره‌گرفت. ممكن است فناوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي عواملي بيش از پيش و با اهميت هستند كه رشد اقتصادي و برابري اجتماعي را به حركت درمي‌آورند.
جهانی شدن (Globalization)
واژه جهانی شدن در سالهای اخیر یکی از پرکاربردترین واژه‌های عرصه سیاستگذاری اقتصادی، فرهنگی و سیاسی داخلی و بينالمللی کشورها و نیز موضوع بحث‌های آکادمیک و ژورنالیستی بوده است. برغم کاربرد گستردهاي که واژه جهانی شدن در بیش از یک دهه گذشته پیدا کرده، هنوز معنا و مفهوم آن همچنان مناقشه آمیز است و بسته به اینکه از چه زاویه و با چه نگرشی به آن نگریسته شود معنا و مفهوم متفاوت پیدا خواهد کرد، که ظهور واژه‌های مختلفی همچون "جهانی شدن"، "جهانیسازی"، "جهانگرایی" و... بیانگر این امر ميباشد. این اختلاف دیدگاهها باعث شده تا در حالی که گروهی از جوامع و افراد با نگاه کاملا مثبت به پدیده جهانی شدن مينگرند و آن را یک فرایند ميدانند که در بردارنده فرصتهای زیادی برای جوامع است گروه دیگری از افراد و جوامع این پدیده را یک امر منفی تلقی ميکنند و آن را پروژهاي ميدانند که از سوی صاحبان قدرت در جهان در جهت منافعشان طراحی شده است. البته در این پژوهش جهانی شدن به عنوان پدیده ناشی از رشد و تکامل جامع بشری تلقی ميشود. لذا همچون هر پدید دیگری در ذات خود فرصت و چالشهایی دارد و کشورها و جوامع باید با شناخت دقیق آن از فرصتهای آن به نفع خویش سود جویند و از چالشهای احتمالی آن بدور مانند.
صرف نظر از اختلاف نظرها، پدیده جهانی شدن شامل طیف گستردهاي از روندهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است که در کاربرد عمومی خود بر معانی مختلفی همچون تعقیب سیاستهای بازار آزاد در عرصه اقتصاد جهان(آزادسازی اقتصادی)، گسترش تکنولوژیهای جدید اطلاعاتی (انقلاب اینترنتی) و نیز این که بشریت در آستانه تحقق یک جامعه واحد متحد که در آن عوامل عمده منازعه اجتماعی از بينرفتهاند (همگرایی جهانی) قرار گرفته، دلالت ميکند.
دومینوی اقتصاد جهانی
یکپارچگی بازارهای مالی معلول پدیده جهانی شدن است . همین امر موجب تعامل، تاثیرگذاری و تاثیرپذیری نظامهای اقتصادی در جهان امروز از یکدیگر شده است. بنحویکه بحران مالی - اقتصادی کنونی جهان که عمق و شدت آن از سپتامبر 2008 و با سقوط سهام وال استریت بیشتر شد به سرعت و شدت بر اقتصاد سایر کشورها تاثیر گذاشت و با عبور از مرزهای اروپا بخشهای وسیعی از آسیا را هم در برگرفت. صرفنظر از لزوم بررسی و شناخت ریشههای شکلگيري این بحران، پرسشی که مطرح می‌شود این است که چگونه بحران 2008 در یک کشور (ایالات متحده آمریکا) میتواند تبدیل به یک بحران جهانی شود که نه تنها کشورهای بزرگ بلکه کشورهای کوچک‌تر و در حال توسعه را نیز تحت تأثیر قرار دهد؟ پاسخ نخست آنکه سهم ایالات متحده آمریکا از محصول ناخالص جهان در حدود 20 درصد و با وزنی معادل یک پنجم اقتصاد جهان است. دوم آنکه، با تشدید روند جهانی شدن در دهه‌های قبل، و وابستگی بازارهای مالی، طبیعی است که کارکرد اقتصاد آمریکا بر اقتصاد دنیا اثرگذار باشد و حتی اقتصاد‌های کوچک نیز از این بحران متاثر شوند. در حال حاضر و در مقایسه با ارزش محصول ناخالص داخلی، اقتصاد ایران، اقتصادی در حد یکی از ایالت‌های آمریکا - معادل اقتصاد ایالت آلاباما در جنوب آمریکا - محاسبه می‌شود؛ حتی ارزش تولیدات روسیه بزرگ در حد اقتصاد نیویورک است.
البته بزرگی و کوچکی، خود ممکن است دلیل کافی برای متاثر شدن (و میزان تاثر) نباشد، ولی وقتی طرق تاثیر را تحت بررسی قرار می‌دهیم و کاهش جریان تجارت و عوامل تولید (خصوصا منابع مالی) را در کنار اقتصاد تک محصولی و در حال، نظیر ایران را که قیمت آن محصول میتواند به‌شدت متاثر از بحران مالی - اقتصادی حاضر شود مد نظر قرار دهیم، اثر بحران اقتصادی جهان بر کشورهایی چون ما آشکارتر می‌گردد. تشبیه این پدیده و آثار آن به بازی دومینو، برای درک روشن از پیامدهای بحران اقتصادی بينالمللی بر تحولات سیاسی و اجتماعی بویژه بهار عربی لازم است.
اسلام بنیادگراIslamic fundamentalism))
بنیادگرایی، آنگونه که امروزه به کار برده می‌شود، صرفا یک اصطلاح تازه است که تا حد زیادی به بافتهای تاریخی و فرهنگی پروتستانیزم (به عنوان مثال جدال بينبنیادگرایان و نوگرایان در کلیسای پرسبای ترین) در سالهای دهه ۱۹۲۰ ایالات متحده مرتبط می‌شود از آن زمان به بعد این اصطلاح به کشورهای دیگر صادر و در مورد ادیان مختلفی از جمله بودایسم، یهودیت و اسلام به کار برده شده است. این واژه برای بار نخست در جنبش اعتراضی بر ضد گرایشهای «عصری سازی» در درون شاخه پروتستانیسم ایالات متحده آمریکا در اواسط سده ۱۹ میلادی به کار رفت. واژه بنیادگرایی به وسیله سلسله مقالاتی که در آغاز سده ۱۹ در آمریکا زیر عنوان بنیادهای حقیقت(the Fundamentals of Truth) نشر و پدیدار گردید و بر ضد خدا‌شناسی نوین بود.
بسیاری از گروه‌هایی که از آنها به عنوان بنیادگرا یاد می‌شود، غالبا به خاطر معانی ضمنی منفی این اصطلاح، یا به خاطر اینکه آنها را با بعضی گروههای مخالف در یک دسته قرار می‌دهد، مخالف بکارگیری و تعمیم این اصطلاح در مورد آنها هستند.
بنابراین بنیادگرایی جنبشی است که پیروانش ازطریق آن تلاش می‌کنند هویت دینی را از حل شدن در فرهنگ غربی سازی/غربی مدرن نجات دهند، فرهنگی که از دید جامعه بسته بنیادگرایان این ذوب شدن در آن پیشرفت برگشت ناپذیری در جامعه گستردهتر دینی داشته، و همین اعلام یک هویت متمایز بر پایه اصول بنیادین یا اساسی دین را الزامی کرده است.
چنانکه گفته شد، بنیادگرایی اسلامی یا اصول‌گرایی اسلامی معنا و مفهوم بازگشتن به اصول و اعتقاداتاصلی اسلامی را دربردارد. تعریف دقیق این واژه بسته به منبع آن متغیر و متفاوت بوده است.
بنیادگرایی اسلامی به معنای پایبندی بر اصول بنیادین اسلام است. پیشینه بنیادگرایی اسلامی به سید جمال الدین اسدآبادی و پس از آن جنبش اخوان المسلمین مصر به وسیله حسن البنا، سیدقطب، محمد قطب و دیگران که در آنزمان به وسیله حکام مصر شدیداً سرکوب شدند، باز می‌گردد، که بیشتر شکل مبارزه با استعمار را داشت.
برداشتی که امروزه بیشتر در جوامع مسلمان رواج دارد، باورهای مسلمانان سنتی‌ای را شامل می‌شود که خود را به تفسیرهای تحت الفظی از متون مقدسشان، قرآن و حدیث محدود می‌کنند. این دیدگاه ممکن است توصیف کننده دیدگاههای دینی خاص افراد باشد و هیچ ارتباطی با گروههای بزرگتر اجتماعی نداشته باشد. این دیدگاه توصیف کننده جنبش‌های مذهبی و احزاب سیاسی متعدد در جوامع مسلمان است.
برداشتی که در غرب از «بنیادگرایی اسلامی» وجود دارد برای توصیف افراد و گروههای مسلمانی به کار می‌رود که از اسلامگرایی، یعنی یک ایدئولوژی سیاسی که خواستار جایگزینی قوانین سکولار دولتی با قوانین اسلامی است حمایت می‌کنند. نمونه «رادیکال» این اسلامگرایان ممکن است از سرنگون کردن خشونت آمیز دولت‌های سکولار، یا حتی تروریسم اسلامی حمایت کند.
نوع دیگری از بنیادگرایی نیز وجود دارد که در راستای اهداف گروههای خاصی انجام می‌شود. نمونه این گروهها طالبان و القاعده هستند. این بنیادگرایی بیشتر به گروههای مرتجعی اطلاق می‌شود که میخواهند زیر نام اسلام مقاصد سیاسی خود را تامین کنند. در واقع این نوع از بنیادگرایی اسلامی سوءاستفاده از مذهب و عقاید مردم برای کسب خواستههای سیاسی گروه‌هایی خاص است.
( http://fa.wikipedia.org)
سیاست سدبندی جدید(new containment policy)
ترومن رئیس جمهور وقت آمریکا، بینش روزولتی هژمونی آمریکا (one – worldliest ) را به بینش « جهان آزاد» ( Free - Wordlist) تبدیل کرد که سیاست " سدبندی" (Containment) علیه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی را تحمیل مينمود. با این همه نمونه سیاست برای جهان آزاد که سیاست سدبندی را دیکته ميکرد، در اساس همان سیاستی بود که بنا بر بینش روزولت؛ یعنی قدرت نظامی گسترده آمریکا در مقیاس جهانی، سیستم پولی جدید بر پایه دلار، کمک اقتصادی به کشورهای ویران شده در چارچوب طرح مارشال، رابطههای سیاسی تدوین شده توسط سازمان ملل متحد و دیگر ارگانهای بينالمللی طراحی شده بود. (Franz. Schurmann, 1974,P.39.)
کمونیسم ستیزی، شوروی ستیزی و سیاست سد بندی، عناصر تعیین کننده سیاست خارجی آمریکا طی دوره جنگ سرد بودند. در واقع سدبندی اتحاد شوروی به عنوان هدف درجه اول سیاست خارجی آمریکا به عنوان جهتگيري اصلی سیاست خارجی تا پایان جنگ سرد، علی رغم تغییرات فوق العاده در اوضاع و احوال خارجی و داخلی کشور باقی ماند.
سياست خارجي آمريكا در دوران بعد از جنگ سرد با تغييرات الگويي و رفتاري همراه بوده است. تغييرات الگويي ناشي از دگرگوني در ساختار نظام بينالملل ميباشد؛ در هر ساختار بينالمللي شكل خاصي از تعامل بينبازيگران وجود دارد. در ساختار دوقطبي، آمريكا و اتحاد شوروي يكديگر را در چارچوب «موازنه واقعگرايانه» كنترل ميكردند. اين الگو، رفتارهاي خاص خود را به وجود ميآورد. از جمله «رفتارهاي الگويي» اين دوران مي‌توان به سياستهايي از جمله "سیاست سدبندی"، "بازدارندگي" و "موازنه قدرت استراتژيك" اشاره داشت. جنگ سرد آغاز اتخاذ سیاست سدبندی در اروپا و خاور دور بود. تعقیب این سیاست در دورههای ریاست جمهوری آیزنهاور، کندی و جانسون در شکلهای متفاوت و تلفیق با گرایش آمریکا به سیاست تشنجزدایی در دوره نیکسون و بازگشت به نوعی انزواگرایی جدید در عصر کارتر و سرانجام احیای سیاست سدبندی در دوران ریگان با توجه به تغییرات در ساختار نظام بينالملل تجزیه و تحلیل ميشود. در دوران بعد از جنگ سرد، الگوهاي رفتاري آمريكا با تغيير رو به رو شد بخشي از اين تغييرات، ناشي از دگرگوني ساختاري در نظام بينالملل است، يعني اينكه چگونگي توزيع قدرت بينبازيگران با تغييرات فراگير و گستردهاي همراه گرديده و از سوي ديگر، چگونگي تعامل و رفتار بازيگران مختلف، از جمله كنش ابتكاري آمريكا نيز تكامل مييابد. در روند جديد، شاهد خلق قالبهاي معنايي و همچنين قالبهاي ساختاري در رفتار سياست خارجي آمريكا ميباشيم. الگوهاي جديد در اين روند شكل گرفته است. از جمله اين الگوها مي‌توان از هژمونيكگرايي بينالمللي، جنگ پيش دستانه، سياست تغيير رژيم، ديپلماسي عمومي تهاجمي و همچنين گسترش نظامي گري در حوزههاي پيراموني، به ويژه خاورميانه و سیاست سدبندی جدید را نام برد. براساس راهنمای سیاست دفاعی آمریکا که در 1992 تدوین شد و در دستور سیاست خارجی قرار گرفت، هیچ ابرقدرتی نباید در جهان ظهور و لذا ایالات متحده ميبایست تفوق نظامیاش را همچنان حفظ کند.
سیاست سدبندی جدید در چارچوب ملاحظات و منافع اقتصادی و سیاسی آمریکا قابل توجه است. برای فدراسیون روسیه و علی رغم نگاه غربگرایانه در سیاست خارجی آن، جمهوری اسلامی ایران نه تنها یک مخالف نبود بلکه، به زودی روشن شد که با این کشور دارای منافع همساز متعددی است.(کولائی، 1376: 69-58.)
وقوع تحولات پی در پی در قفقاز و آسیای مرکزی، حتی در درون مرزهای فدراسیون روسیه ضرورت دگرگونی در روابط با ایران را آشکار ساخته است. سازگاری منافع دو کشور در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی را برای رهبران روسیه غیر قابل چشمپوشی نموده است. همکاری دو کشور در جریان جنگ داخلی تاجیکستان و بازگشت صلح و ثبات به این کشور برای روسیه بسیار اهمیت داشته است. دو کشور در منطقه دریای خزر نیز در برابر توسعه نفوذ بیگانگان علایق مشترکی را ملاحظه کردهاند.
در حالی که امریکا سیاست مهار(سدبندی)علیه ایران را به کار گرفته، در برابر روسیه نیز نوع سدبندی جدید را دنبال کرده است. امریکا به طور پیگیر سیاست محدودسازی دو کشور و جلوگیری از توسعه نفوذ آنها در منطقه دریای مازندران و پیرامون آن را دنبال کرده است. این امر سبب توسعه فزاینده روابط دو کشور شده است. محصور شدن فدراسیون روسیه در مرزهای آن و بازداشتن ایران از توسعه نفوذ طبیعی و کارساز خود در آسیای مرکزی و قفقاز، سبب گردید دو کشور در عرصههای گوناگون روابط خود را توسعه دهند. مزایای این سیاست برای هر دو کشور بسیار مهم بوده است. هر چند جمهوری اسلامی ایران به دلیل تعارض پایدار با امریکا نتوانسته مانند فدراسیون روسیه از مزایای چانهزنی در خصوص روابط با روسیه بهرهمند گردد.
سکولاریسم (Secularism)
واژه سكولاریسم (secularism) از ماده «secular» اخذ گردیده است این واژه نیز از (seculum) كه لاتینی است، مشتق شده است واژه (seculum) به معنای گیتی و دنیا بویژه دنیا در برابر مسیحیت (دین) تعریف می‌شود. (The shorter oxford English Dictionary. V. 2 1991)
ماكس وبر (max weber) سكولاریسم را به معنای «جدا بودن جامعة دینی از جامعة سیاسی» می‌داند به طوری كه دولت، حق هیچ گونه اعمال قدرت در امور دینی نداشته باشد و كلیسا نیز نتواند در امور سیاسی مداخله كند.( اعوانی، 1375: 15)
تعریف دیگر این است كه «سكولاریسم» نظامی عقلانی است كه روابط بينافراد، گروهها، مؤسسات را با دولت براساس مبادی و قوانین عمومی كه متضمن تساوی افراد جامعه در قبال آن است تنظیم می‌كند كه برخی از مهمترین شاخصه‌های آن: جدایی دین از دولت، برقراری مساوات بينافراد ملّت علیرغم اختلاف دینی كه محاكم مدنی عمومی آن را تنظیم می‌كنند، اخذ حاكمیت و مشروعیت حكومت از ملّت، منزلت داشتن فرهنگ علمی و عقلانی، به رسمیت شناختن حقوق مذاهب و قومیت‌های دینی گوناگون و آزادی دین از سیطرة دولت و دولت از سیطرة دین، میباشد.(حلیم بركات، 1991: 251 ـ 250)
برخی در تعریف سكولاریسم می‌گویند: "در عصر جدید سكولاریسم به معنای كنار گذاشتن آگاهانه دین از صحنة معیشت و سیاست معرفی شده است." (سروش، 1374 : 6) و یا تعریف دیگری می‌آورد: "سكولاریسم نظامی است كه بيندو جنبه روحانی و دنیوی فاصله می‌اندازد." (شبلی العسیمی، 1990: 38) اكنون با در نظر گرفتن این تعاریف، سكولاریسم در رویكردی سلبی دین را از حوزة عمومی و زندگی اجتماعی كنار گذاشتن است و در رویكردی اثباتی قرار دادن اموری نظیر عقل، عرف، عقلانیت، دموكراسی، علم و ... بر جای دین میباشد. از باب مثال، یكی از امور اجتماعی حكومت است.
با توجه به عناصر مشترک در تعاریف فوق، سكولاریسم انفکاک و جدایی دین از حوزه‌های عمومی و مرجعیت بخشیدن و نفوذ آن به امور دیگری همچون آراء عمومی است. البته در موارد دیگر این جایگزین، عقل، عرف، علم یا ... معرفی می‌شود. به عبارت ساده‌تر، دیگر دین در حوزه‌های عمومی فصل الخطاب نیست و حرف آخر را نمی‌زند.
برای واژه سكولار (secular) معادل‌های متفاوتی در زبان فارسی ذكر شده است. از جمله این معادل‌ها بشری، زمینی (غیر معنوی)، دنیوی، غیرمذهبی، این دنیایی، عرفی و این جهانی میباشد. بر این اساس سكولاریسم (secularism) به معنای عرفیگرایی، دنیاییگرایی، دنیویگرایی و ... میباشد.
روش تحقیق:
در این پژوهش از روش تاریخی– تحلیلی برای نگارش بهرهگيري ميشود.
قلمرو تحقیق:
بعد زمانی، این پژوهش از مقطع فروپاشی شوروی (1990) و گذار از نظم کهن جهانی (نظام دوقطبی) و استقرار نظم نوین جهانی و از نظر مکانی، ژئوپلیتیک شیعه به ویژه ایران و سوریه را در بر ميگیرد.
جامعه و حجم نمونه:
مشادهده و یا نمونه گیری از جامعه مورد پژوهش به دلیل جاری بودن وقایع و حوادث امکانپذیر نبوده است.
10_ محدودیت ها و مشکلات تحقیق:
تازگی موضوع پژوهش، از این منظر که بیداری اسلامی بعنوان پدیدهاي نو و جاری تا کنون با آزمون همراه نبوده و از سبقهاي برخوردار نميباشد. از این بعد این تحقیق در دستیابی به داده‌ها، تجزیه و تحلیل آنها و به تبع منابع معتبر، نتیجهگيري با برخی دشواریها روبرو و شاید به همین دلیل رویکرد محقق به آینده پژوهی معطوف بوده است.
فصل دوم
مطالعات نظری
مقدمه:
حادثه 11 سپتامبر و متعاقب آن حمله ایالات متحده آمریکا و متحدان اروپاییاش در قالب جنگهای پیش گیرانه در افغانستان و عراق ضمن تغییر ژئوپلیتیک منطقه، بطور راهبردی در جهت منافع درازمدت شیعیان و ایران عمل کرد. دشمنان منطقهاي ایران، طالبان و صدام، یکی پس از دیگری ساقط شدند. تحولات سالهای بعد به رشد پدیدهاي در عرصه سیاست بينالملل با نام "ژئوپلیتیک شیعه" کمک نمود. ظهور ژئوپلیتیک شیعه به مفهوم تغییر قواعد و بستر بازی راهبردی سنتی در منطقه خاورمیانه بزرگ ميباشد و تبعات و ملازمات مربوط به خود را در پی دارد. شکلگيري هر نوع موازنه جدید منطقهاي منبعث از ژئوپلیتیک شیعه بر نوع رفتارها و مناسبات کشورهای خرده نظام منطقهاي و همچنین شکل مراودات و تعاملات آنها با بازیگران فرامنطقهاي و جهانی اثرات جدی ميگذارد.
فرایند تکوین ژئوپلیتیک شیعه و نقش آن در معادلات قدرت منطقهاي و بينالمللی:
موقعیت ژئوپلیتیک خاورمیانه:
در بررسی اصطلاح و خاستگاه واژه خاورمیانه باید به این نکته توجه نمود که این کلمه یک اصطلاح وضع شده از سوی غرب است، کاربرد آن نیز برای اولین بار به کمتر از یک قرن ميرسد و مربوط به زمانی است که اروپا در مرکز قدرت جهان قرار داشت و اروپائیان منطقه خاور (شرق) را براساس جهت و فاصله دور یا نزدیک بودن به اروپا نگریستهاند و بر همین اساس قاره آسیا را به خاور دور، نزدیک و میانه نام گذاری کردند. ولی امروز به لحاظ قرارگرفتن کشورهای خاور نزدیک (ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین،اردن و مصر) در قلمرو خاورمیانه، عملا اصطلاحی به نام خاور نزدیک وجود ندارد.(http://www.bashgah.net)
محدوده جغرافیائی:
از آنجایی که اصطلاح خاورمیانه معرف منطقه‌ای فرهنگی است، در مورد محدوده و قلمرو جغرافیائی، ترکیب و تعداد کشورهای آن اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی جغرافی دانان کشورهای شمال و شرق آفریقا را نیز جزو کشورهای خاورمیانه ميدانند و عدهاي دیگر کشورهایی مانند پاکستان و افغانستان را از کشورهای خاورمیانه به حساب ميآورند. بنابراین، تعریف ثابتی از این منطقه در ترکیب کشورها وجود ندارد، ولی به طور کلی کشورهای این منطقه شامل؛اردن، امارات متحده عربی، ایران، بحرین، ترکیه، سوریه، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر، کویت، لبنان، مصر، یمن و دو کشور اسرائیل و فلسطین (که دربرگیرنده نواحی باختر رود اردن و نوار غزه است) ميباشد. کشورهای غربی این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند. ایران را مرز خاوری خاورمیانه می‌انگارند، البته گاهی افغانستان را نیز از کشورهای این بخش بندی به شمار می‌آورند. به این ترتیب، بیش از یک پنجم جمعیت کره زمین در قلمرو خاورمیانه زندگی ميکنند.
(http://www.siasi.porsemani.ir)
2-1-1) اهمیت تاریخی و مذهبی:
خاورمیانه از نخستین خاستگاههای تمدن جهان بوده است. بسیاری از باورها و آیینهای جهان از اینجا برخاسته اند. خاورمیانه زادگاه ادیان مهمی چون یهودیت، مسیحیت و اسلام است و اماکن متبرکه این سه دین نیز در این منطقه قرار دارد. نخستین یافتههای آدمی در اینجا بوده و نخستین قانونهای جهان در اینجا نوشته شده است. (همان)
3-1-1) اهمیت اقتصادی :
هرچند که خاورمیانه و قلب آن یعنی منطقه خلیج فارس دارای تمدن، تاریخ و فرهنگی کهن ميباشد، اما آنچه که این منطقه را در جهان به این درجه از اهمیت رسانده، معادن سرشار انرژی خصوصاً «نفت» آن است. امتیازی که هیچ ویژگی دیگری نميتواند در دنیا با آن رقابت کند، این منطقه دارای بزرگترین ذخایر انرژی در جهان است. براساس گزارش انجمن مستقل نفتی آمریکا (IPAA)، کشورهای عضو اوپک با در اختیار داشتن 4/8 میلیارد بشکه، در حدود 78% از ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص دادهاند و این در حالی است که تنها 5/6 درصد از مصرف جهانی نفت خام به این کشورها مربوط ميشود. در این میان کشورهای عربستان، عراق، امارات، کویت، ایران و ونزوئلا 70 درصد ذخایر جهانی را در اختیار دارند و پنج کشور اصلی نفت خیز خلیج فارس (عربستان- کویت- امارات- عراق- ایران) با دارا بودن حدود 81 درصد از ذخایر اوپک، مهمترين تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت خام هستند که بدون در نظر گرفتن آنها، نه می‌توان اوپک و ساختار آن را شناخت و نه بازار جهانی نفت را بررسی و تحولات آتی آنرا ارزیابی کرد. در این مقایسه آمریکا به تنهایی بیش از 25% نفت تولیدی جهان را مصرف ميکند در حالی که کمتر از 3 درصد از ذخایر نفت خام جهان را دارد. اروپا نیز با داشتن کمتر از 12% از ذخایر نفت جهان بیش از 21 درصد مصرف جهانی نفت خام را به خود اختصاص داده است و کشور ژاپن با بیش از 7% مصرف نفت خام، اساساً فاقد ذخایر نفت است. با توجه به وابستگی و تک محصولی کشورهای خاورمیانه به ویژه در حوزه خلیج فارس به صنعت نفت که بين95 تا 100 درصد از درآمد ارزی این کشورها از جمله ایران از فروش نفت بدست ميآید، دو نکته از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ اول این که با درآمد عظیم نفت کشورهای خلیج فارس از جمله ایران و منطقه خاورمیانه، هنوز فاصله زیادی با صنعتی شدن دارند و دوم این که به سادگی مي‌توان دریافت که امنیت این منطقه و جریان نفت برای کشورهای منطقه و همچنین واردکنندگان تا چه حد اساسی و حیاتی است و نفت چگونه به کالای استراتژیکی تبدیل شده و به خلیج فارس در هزاره سوم میلادی موقعیت بينظیری بخشیده است که هیچ منطقهاي در جهان را نميتوان از این نظر با آن مقایسه کرد. علاوه بر این، طبق پیشبینیها در 25 سال آینده ذخایر نفت تمام جهان به جز چهار کشور عمده یعنی ایران،عربستان، عراق و کویت تمام خواهد شد و کشورهایی که در حال حاضر دارای نفت هستند در آینده نیازمند نفت خلیج فارس خواهند بود. البته داشتن ذخایر نفتی به تنهایی فرصت محسوب نميشود، چه این که بیشترین سهم از این فرصتها را غربیها به ویژه امریکا در مصرف و ذخیرهسازي نفت برده اند. در کشورهای واقع در کرانه خلیج فارس علاوه بر تولید نفت، گاز طبیعی از منابعی است که به علت فراوانی ذخایر آن بر اهمیت این منطقه در خاورمیانه افزوده است. بطوری که کشورهای حوزه خلیجفارس قریب به 30% از کل ذخایر گاز جهان را به خود اختصاص دادهاند و ایران با ذخیره فراوان گاز و از نظر تولید و استخراج آن در رأس کشورهای خلیج فارس قرار دارد. از نظر صنعت پتروشیمی نیز منطقه خاورمیانه نقش عمدهاي در پیشرفت اقتصاد و توسعه صنایع ملتهای جهان دارد و 4/1از محصولات صنعتی کشورهای پیشرفته اروپا از صنایع پتروشیمی خاورمیانه تامین ميشود و سالانه 330 هزار تن اوره، 100 هزار تن اسید سولفوریک و 20 هزار تن ملانین و روزانه پنج هزار تن آمونیاک و متانول از کشورهای حوزه خلیج فارس به اروپا، آمریکا و اقیانوسیه صادر ميشود. (همان)
4-1-1) اهمیت استراتژیک و نظامی:
خاورمیانه محل تلاقی سه قاره بزرگ آسیا، اروپا و آفریقا و مشتمل بر قلمروها و آبراههایی است که در زمره پراهمیتترين مناطق ژئواستراتژیک جهان ميباشد. اهمیت استراتژیک و نظامی خاورمیانه به لحاظ مجاورت با دو اقیانوس اطلس و هند و وجود دریاهایی مانند دریای مدیترانه، دریای احمر، دریای خزر، دریای سیاه و همچنین خلیج فارس، از دیرباز مورد توجه کانونهای قدرت جهانی بوده است علاوه بر این وجود کانالها و تنگههای استراتژیکی چون کانال سوئز (محل اتصال دریاهای مدیترانه و سرخ در مصر)، تنگه هرمز (محل اتصال خلیج فارس و دریای عمان)، تنگههای بسفر و داردانل (در شمال غرب ترکیه)، تنگه باب المندب (دریای سرخ به خلیج عدن در جنوب غربی عربستان)، تنگه جبل الطارق (اتصال دریای مدیترانه با اقیانوس اطلس)، نقش برجسته خاورمیانه را دو چندان کرده، به همین منظور، تسلط بر این منطقه یکی از اصلیترين منازعات دو ابرقدرت شوروی و آمریکا در دوران جنگ سرد بوده است. در میان مناطق استراتژیک خاورمیانه، آبراه خلیج فارس و تنگه هرمز به لحاظ سوق الجیشی و ژئواستراتژیکی، یکی از چهارده نقطه مهم جهان به شمار ميرود و بنا به نظریه دریاسالار (آلفرد ماهان آمریکائی1902)، خلیج فارس هارتلند زمین بوده و تسلط بر آن تسلط بر جهان است. این چیزی است که از گذشتههای دور مورد توجه و نظر قدرت‌های میلیتاریستی بوده است. با پایان یافتن قرون وسطی در اروپا و متعاقب آن شروع دوره رنسانس و آگاهی یافتن اروپائیان از منابع ثروتهای خاورمیانه، انگیزه تسلط آنان بر خلیج فارس را بیشتر نمود و پرتغالیها (در سال 1497)، هلندیها (سال 1607)، فرانسویان (دهه ششم قرن هفده)، انگلستان در قرون 19 و 20 و آمریکائیها از سال 1971 به بعد با تمام توان و قوای خود سعی در کنترل آن داشتند. علیرغم اینکه بخشی از نفت کشورهای حوزه خلیج فارس از طریق لوله به کشورهای مصرف کننده اروپا صادر ميشود، ولی روزانه از تنگه هرمز از 15 تا 20 میلیون بشکه نفت توسط نفت کشتيهای غول پیکر ترانزیت ميشود ضمن این که صدها کشتی تجاری نیز روزانه از این آبراه عبور ميکنند. (همان).
منطقه خاورميانه و منطقه شمال آفريقا حدود ۶۳ درصد از ذخاير اثبات شده نفت جهان را در خود جاي داده اند. همچنين ۳۷ درصد از منابع گاز دنيا در اين منطقه قرار دارد. در سال ۲۰۰۱ منطقه خليجفارس به تنهايي بيش از ۲۸ درصد ظرفيت توليد نفت جهان را به خود اختصاص داده بود. در همين سال منطقه خليجفارس به همراه منطقه شمال آفريقا ۳۴ درصد ظرفيت توليد نفت جهان را در اختيار داشتند. اين ميزان ذخاير نفتي و هزينههاي نسبتاً پايين توليد آن ثابت ميكند كه منطقههاي خاورميانه و شمال آفريقا دست كم تا سال 2015 ظرفيت بسيار بالايي در توليد نفت خواهند داشت.
(http://www.iranacademic.com)
جدول زیر به روشنی نشان ميدهد؛که سهم اوپک از صادرات وتجارت جهانی نزدیک 50 درصد واز تولید حدود 45 درصد است.world oil outlook. 2006) ) هر یک از این رتبهها نشانگر جایگاه بالفعل و بالقوه این سازمان در رتبه بندی جهانی است. نکته قابل توجه از منظر سیاسی و مناسبات قدرت، نسبت نامتعادل بينمیزان ذخایر و میزان تولید است. اوپک 75 درصد ذخایر را دارد و سهماش از تولید کمتر از 45 درصد ميباشد و بقیه کشورها که تنها 25 درصد ذخایر را دارند،55 درصد تولید را به خود اختصاص داده اند. در حالی که منطق اقتصادی حکم ميکند؛ برای تعادل بلند مدت در بازار نفتی بعنوان مهمترین منبع انرژی موجود و حداقل در چند دهه آینده تناسبی بينمیزان تولید با ذخایر وجود داشته باشد. پذیرش آگاهانه پیامدهای سوء نبود تعادل برای اقتصاد و سیاست جهان بطور عمده ناشی از رویکرد سیاسی امنیتی و بدبینانه غرب و مصرف کنندگان بزرگ اوپک و تولید کنندگان نفت سایر کشورهای درحال توسعه ميباشد.
جمعیتتولیدصادراتذخائرظرفیتاوپک5/045/050/075/090/0بقیه جهان95/055/050/025/010/0
OPEC annul statistical bulletin; OPEC .2008
آژانس بينالمللي انرژي همچنين برآورد ميكند كه ميزان وابستگي جهان به نفت خاورميانه پس از سال 2010 افزايش خواهد يافت، زيرا تا آن هنگام ذخاير نفت در حوزههاي نفتي ديگر تمام شده است و ذخاير جديدتري در آنها كشف نخواهد شد. همچنين براساس برآورد آژانس بينالمللي انرژي 29 ميليون بشكه (94 درصد) از كل 31 ميليون بشكه در روز، افزايش توليد منطقه خاورميانه، به كشورهاي خاورميانهاي عضو سازمان اوپك تعلق خواهد داشت.
2-1) سیاست آمریکا در مقابله با توسعه کمونیسم:
ايالات متحده در دوران جنگ سرد، سياستهاي توسعه طلبانه خود را تحت عنوان مبارزه با كمونيسم تعقيب ميكرد و به عبارت ديگر مقابله با خطر كمونيسم، به عنوان دشمني خطرناك، به حضور و نفوذ امريكا در كشورهاي جهان مشروعيت ميداد.
در سال 1955 امریکا تهدید جهانی کمونیسم را پیش رو داشت که سه عنصر بلوک چین-شوروی و تسلیحات هستهای بلوک، شبکه فراملی احزاب کمونیست و شورشیهای کمونیستی بویژه در شرق آسیا این تهدید را شکل میدادند. (کوتن، 1386 : 151)
در سال 1955، عمده‌ترین تهدید امنیتی برای ایالات متحده، بلوک شوروی- چین و تسلیحات هستهای اتحاد جماهیر شوروی بود. در ذهن اغلب آمریکاییها حقیقتا تهدیدی مهیب به حساب میآمد و کاملا ذهن استراتژیستهای آمریکایی را به خود مشغول کرده بود. بلوک چین-شوروی یک سوم از جمعیت جهان را تحت کنترل خود داشت، همچنین بخش عظیم و عمدهای از سرزمینهای اوراسیا را نیز دربر میگرفت، که اندیشمند انگلیسیهالفورد مکیندر آن را"جزیره جهانی" نامیده بود. شوروی حداقل از لحاظ کیفی و نه کمی، در توسعه و گسترش تسلیحات هستهای، (بمب هیدروژنی، بمبافکنهای قارهپیما و موشکهای قارهپیما) با آمریکا برابری میکرد. (همان )
راهبرد آمریکا در آن زمان مقابله با تهدید هستهای فزاینده شوروی با استفاده از شیوههایی بود که جدید و مخاطرهآمیز به نظر میرسیدند، مثل ایده رفتن تا آستانه درگیریجان فاستر دالس؛ وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده برای رودررویی با چالشهای شوروی اعتبار بازدارندگی هستهای امریکا رو به افول نهاده بود و این کشور مجبور بود که هزینه این رفتار مخاطرهآمیز را بپذیرد.از آنجایی که هردو ابرقدرت به افزودن به زرادخانه تسلیحات هستهای خود ادامه میدادند،به روشنی وضعیتی پیچیده و خطرناک ایجاد شده بود.
در سال 1955،شبکهای گسترده از احزاب و جنبش‌های کمونیستی،که متحد اتحاد جماهیر شوروی و چین کمونیست بودند وجود داشت که در مناطق مختلفی از جهان به خصوص اروپا،جهان عرب و جنوب شرق آسیا، فعال بودند.
در 1955، همچنین شورشهای کمونیستی متعددی در جریان بود و عرصه اصلی این شورشها نه خاورمیانه، بلکه جنوب شرق آسیا بود. بویژه در مالایا و فیلیپین شورشهای کمونیستی گسترده و فعالی وجود داشت، و اگر شورشها در هند و چین در 1954 بصورت موقت متوقف شد ولی 5 سال بعد در مقیاسی وسیعتر دوباره آغازیدن یافت. (همان : 171)
امروزه، شاکله تهدیدات سهگانه امنیتی اسلامگراها بزرگترین تهدید قابل تصور به نظر می‌آید. درست مثل 1955 که شاکله تهدیدات سهگانه به هم مرتبط کمونیستی نیز بزرگترین تهدید قابل تصور به نظر میآمد. استراتژیستهای وقت آمریکا بر این باور بودند که آمریکا پیش از این با چنین تهدید عظیم و بااهمیتی رودررو نبوده است.
مطمئناً تفاوتهای آشکار بينتهدید جهانی اسلامگرایی امروزین و تهدید جهانی کمونیسم 50 سال پیش وجود دارد. لیکن، همانگونه که میبینم شباهتهای مهمی نیز در کار است. این شباهتها و تفاوتها دلالت بر این امر دارد تا راهبردهای گذشته آمریکا میتواند کمک حالی برای راهبردهای امروزین و آینده آمریکا باشد. (کوتن، 1386 : 180)
جورج کنان سفیر ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۴۷ در مقاله‌ای در نشریه فارن افرز به دولت آمریکا پیشنهاد کرد برای مقابله با خطر توسعه طلبی کمونیست‌های اتحاد شوروی، سیاست سدنفوذ را به دور از این کشور به مرحله اجرا گذارد تا با گذشت زمان، نظام کمونیستی فروپاشد. پیمان‌های ناتو، سیتو و سنتو بر اساس این راهکار بوجود آمدند.
در هر جا که شوروی قصد تجاوز و توسعه نفوذ داشت، پیمان ناتو باید جلوی آن را ميگرفت. البته محدوده جغرافیایی حوزه مأموریتهای ناتو مشخص شده بود. لذا ایالات متحده برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم در آسیا و دست یابی شوروی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند، دو پیمان منطقهاي سنتو (در جنوب و جنوب غربی) و سیتو (در شرق و جنوب شرقی روسیه) را راهاندازي کرد. با شکلگيري این دو پیمان، تنها راه شوروی برای رسیدن به آبهای گرم، افغانستان بود. افغانستان راه عبور پاکستان به آسیای مرکزی، دالان اتصال ایران به تاجیکستان و گذرگاهی برای دسترسی به هند و کشمیر و دهلیزی برای نزدیک شدن شوروی به آبهای گرم بود.
با سقوط رژیم پهلوی و وقوع انقلاب اسلامی، پیمان سنتو رسمیت خود را از دست داد. (عراق نیز قبلاً از آن خارج شده بود) امریکاییها به شاه ایران و قدرت او در خلیج فارس متکی بودند. فروپاشی ژاندارم منطقه و خلأ حضور ایلات متحده در آسیای مرکزی، راه را برای اتصال شوروی به آبهای گرم هموار کرد. حمله شوروی به افغانستان در 27 دسامبر 1979 موید این مطلب است.
با فروپاشي بلوك شرق، نيازمندي به دشمن جديدي براي ايالات متحده امريكا كه در تعارض با ارزشها و باورهاي مورد حمايت اين كشور باشد و اجراي برنامههاي سياست خارجي آن را تسهيل كند، در قالب طرح مقوله تروريسم و پردازش آن در جهت منافع ايالات متحده امريكا ظهور و بروز كرد.
پس از رويدادهاي يازدهم سپتامبر، اهميت خاورميانه باعث شد قدرتهاي بزرگ به اين منطقه استراتژيك توجه نمايند و درصدد برآيند موقعيت ممتازي در منطقه كسب كنند. قرارگرفتن كشورهاي مخالف ايالات متحده در خاورميانه، فرصتي را براي رقباي امريكا فراهم آورد تا روابط خود را با اين كشورها گسترش دهند. در اين ميان مي‌توان به اقدامات اروپا و كشورهايي از قبيل روسيه و چين اشاره نمود كه از طريق گسترش همكاريهاي خود با كشورهاي مخالف حضور امريكا در منطقه، به صورت آشكارا و مخفيانه درصددند از گسترش سير يكجانبهگرايي ايالات متحده جلوگيري كنند. تا قبل از يازدهم سپتامبر، امريكا بهانهاي كافي براي پايان دادن به اين وضعيت نداشت، اما اين حادثه، زمينه مقابله امريكا با اين وضعيت را فراهم كرد. به عبارت ديگر وجود رژيمهاي اقتدارگرا در منطقه و حل مناقشه اعراب و اسرائيل، امريكا را در جهت ايجاد تغييرات اساسي در منطقه استراتژيك خاورميانه و دولتهاي آن ترغيب ميكرد.
رويداد يازدهم سپتامبر و تحولات پس از آن جريانات خاورميانه را به نظام بينالملل مرتبط نمود و اهميت اين منطقه را در توازن قدرت بينالمللي افزايش داد. اين امر باعث شده است آرايش نظامي ايالات متحده در منطقه پس از پايان جنگ سرد و به ويژه پس از يازدهم سپتامبر افزايش يابد؛ درواقع امريكا بدون آنكه به واقعيتهاي منطقه توجه نمايد، حضور نظامي خود را در منطقه به صورت روزافزون افزايش داده است.Sandra Mackey, 1992))
ازآنجاكه تسلط بر قلمرو ژئواستراتژيك خاورميانه، زمينة داشتن موقعيت برتر در نظام جهاني را فراهم ميآورد، قدرتهاي عمده جهان به تلاششان براي تقويت نفوذ خود در اين منطقه افزودهاند كه گاهي اوقات موجبات رقابت ميان آنها را فراهم مينمايد. در اين ميان ايالات متحده قصد دارد با تكيه بر توان نظامي خود، سياست تهاجمي و جنگ سالارانه را در پيش گيرد تا بتواند با تسلط بر تحولات منطقه، زمينه تقويت سير سيطره جويي خود را در نظام بينالملل فراهم نمايد.
به طوركلي مي‌توان گفت كه دشمن تراشي و ايجاد دشمن فرضي يكي از لازمههاي تعقيب استراتژي توسعه طلبانه غرب و بويژه ايالات متحده است. استراتژي دشمنسازي امريكا با ديدگاه انديشمنداني مثل ماكياولي و اشتراوس مطابقت دارد كه معتقدند اگر تهديد خارجي وجود نداشته باشد، بايد آن را ساخت. در فاصله زماني ميان جنگ جهاني دوم و فروپاشي بلوك شرق، ايالات متحده با بزرگ نمايي خطر كمونيسم و حضور در منطقه خاورميانه درصدد بود به اهداف استيلاطلبانه خود دست يابد. به همين منظور، تحت عنوان سياست سدنفوذ كمونيسم، پيمانهاي منطقهاي نظير سنتو و سيتو با حضور امريكا و كشورهاي منطقهاي طرفدار غرب در منطقه منعقد شده بود. به عبارت ديگر، وجود ايدئولوژي كمونيسم در دوران جنگ سرد و معرفي آن به عنوان تهديدي براي تمام كشورها از سوي غرب، فرصت مطلوبي براي ايالات متحده فراهم آورد كه با حضور مستقيم در تمام نقاط دنيا و از جمله منطقه خاورميانه به منافع و اهداف توسعه طلبانه خود جامه عمل بپوشاند. فروپاشي كمونيسم و خلأ ايدئولوژيك ناشي از آن و همچنين نياز امريكا به وجود دشمني فرضي براي توجيه حضورش در منطقه باعث شد اين كشور، با مطرح نمودن خطر بنيادگرايي اسلامي و مرتبط نمودن تروريسم با آن به عنوان جايگزين كمونيسم، به حضور همه جانبه خود در منطقه ادامه دهد. در اين ميان برخي كشورهاي منطقهاي تابع امريكا از قبيل تركيه و اسرائيل كه با فروپاشي بلوك شرق، اهميت استراتژيك خود را براي غرب از دست داده بودند، با ايالات متحده همگام شدند. (سخاوت، 1384:272ــ249)
هدف ناتو مقابله با شوروی بود که در 1991 تحقق یافت. یکی از اهداف آینده ناتو تجزیه فدراسیون روسیه است. چچن اعلام استقلال کرده است و داغستان که کانون بحران ميباشد، برای روسیه خطرناک محسوب ميشوند. برای همین روسیه به حضور نیروهای نظامی غرب در افغانستان تمایل نشان ميدهد. القاعده کمک رساننده اصلی به جنگ جویان چچنی است. آمریکا و ناتو با ورود به افغانستان در ظاهر با القاعده در مبارزه هستند ولی در واقع، آمریکا از طریق القاعده و طالبان ميتواند روسیه را دچار بحران تمامیت ارضی کرده و بار دیگر آن را تجزیه کند. آمریکا، آلمان و انگلستان مدیون افغانها هستند؛ زیرا آنها ارتش سرخ شوروی را به مدت ده سال، در کشور خود زمین گیر ساختند و سبب تجزیه شوروی و رهایی ناتو از شر این دشمن شدند. دلیل دیگر استقرار ناتو در این کشور ميتواند مقابله با بنیادگرایی اسلامی در منطقه و مهار اسلام سیاسی باشد. هدف دیگر ناتو مقابله با "سه محور اتمی و موشکی روسیه، چین، هند" ميباشد. هر سه کشور، اتمی و موشکی هستند و جبهه واحدی در برابر غرب دارند.
3-1) ضرورت مقابله با اسلامگرایی (بنیادگرایی اسلامی):
چنانکه گفته شد، بنیادگرایی جنبشی است که پیروانش ازطریق آن تلاش می‌کنند هویت دینی را از حل شدن در فرهنگ غربی سازی/غربی مدرن نجات دهند، فرهنگی که از دید جامعه بسته بنیادگرایان این ذوب شدن در آن پیشرفت برگشت ناپذیری در جامعه گستردهتر دینی داشته، و همین اعلام یک هویت متمایز بر پایه اصول بنیادین یا اساسی دین را الزامی کرده‌است.
بنیادگرایی اسلامی یا اصول‌گرایی اسلامی معنا و مفهوم بازگشتن به اصول و اعتقادات اصلی اسلامی را در بر دارد. تعریف دقیق این واژه بسته به منبع آن متغیر و متفاوت بوده است.
( http://www.wikipedia.org)
بنیادگرایی اسلامی به معنای پایبندی بر اصول بنیادین اسلام است. پیشینه بنیادگرایی اسلامی به سید جمال الدین اسدآبادی و پس از آن جنبش اخوان المسلمین مصر به وسیله حسن البنا و سیدقطب و محمد قطب و دیگران که در آنزمان به وسیله حکام مصر شدیداً سرکوب شدند، باز می‌گردد، که بیشتر شکل مبارزه با استعمار را داشت.
برداشتی که امروزه بیشتر در جوامع مسلمان رواج دارد، باورهای مسلمانان سنتی‌ای را شامل می‌شود که خود را به تفسیرهای تحت الفظی از متون مقدسشان، قرآن و حدیث محدود می‌کنند. این دیدگاه ممکن است توصیف کننده دیدگاههای دینی خاص افراد باشد و هیچ ارتباطی با گروههای بزرگتر اجتماعی نداشته باشد. این دیدگاه توصیف کننده جنبش‌های مذهبی و احزاب سیاسی متعدد در جوامع مسلمان است. (همان)
برداشتی که در غرب از "بنیادگرایی اسلامی" وجود دارد برای توصیف افراد و گروههای مسلمانی به کار می‌رود که از اسلامگرایی، یعنی یک ایدئولوژی سیاسی که خواستار جایگزینی قوانین سکولار دولتی با قوانین اسلامی است حمایت می‌کنند. نمونه «رادیکال» این اسلامگرایان ممکن است از سرنگون کردن خشونت آمیز دولت‌های سکولار، یا حتی تروریسم اسلامی حمایت کند
نوع دیگری از بنیادگرایی نیز وجود دارد که در راستای اهداف گروههای خاصی انجام می‌شود. نمونه این گروهها طالبان و القاعده هستند. این بنیادگرایی بیشتر به گروههای مرتجعی اطلاق می‌شود که میخواهند زیر نام اسلام مقاصد سیاسی خود را تامین کنند. در واقع این نوع از بنیادگرایی اسلامی سواستفاده از مذهب و عقاید مردم برای کسب خواستهای سیاسی گروه‌هایی خاص است.( همان)
همان گونه که مشهور است، منطقه خاورمیانه شاهد تولد سه مذهب اصلی جهان بوده است: یهودیت، مسیحیت و اسلام. اگرچه رسانههای غربی تمایل دارند تا بیشتر از بنیادگرایی اسلامی و اسلام رادیکال در این منطقه سخن به میان آورند، کل خاورمیانه متصف به سیاسی شدن مذهب است.
لبنان به خاطر توزیع مناصب سیاسی بينجوامع متفاوت مسلمان و مسیحی و فرقههای آنها دستخوش دو جنگ داخلی طولانی در دهه‌های 1950، 1960 و 1970 گردید. هویت اسرائیل و اصلاً تولد این کشور براساس یهودیت آن است. در اجلاس ایالات متحده- اسرائیل- اردن – فلسطین در بهار 2003 در عقبه اردن، رئیس جمهور بوش مجبور شد بپذیرد امنیت ملی اسرائیل به حفظ سرشت یهودی آن بستگی دارد. بسیاری از قوانین کنونی اسرائیل، از قانون بازگشت تا اخیراً ممنوعیت ازدواج بيناعراب اسرائیلی و فلسطینیان، را مي‌توان بدون به یاد آوردن این پیوند میان یهودیت اسرائیل و امنیت ملی آن درک نمود. اما از آنجا که بیش از 95 درصد جمعیت خاورمیانه مسلمان هستند، طبیعی است که در این فضای موجود بر پدیده اسلامی شدن سیاست و اعتراض تاکید گردد.
در الجزایر، مصر یا حتی در ایران، جنبش‌های اسلامی سعی در براندازی رژیم دارند. در مصر از سال 1990 تا کنون حدود 1200 نفر در پی اقدامات تروریستی یا سرکوب پلیس کشته شدند. تا سال 2003 بیش از 100 هزار نفر جان خود را در جنگ داخلی الجزایر از دست دادند. علی رغم سرشت داخلی محض این قبیل جنبشها، به نظر ميرسد که یک اثر شیوع یا – به اصطلاح امروزی- یک اثر جهانی وجود داشته باشد. (فاست، 1389: 135)
اسلام از بدو تولد خود در قرن هفتم در میان قبایل عرب، یک پدیده عالمگیر بوده و در حال حاضر دومین مذهب فرانسه بشمار ميرود. امروزه پیشگامان اصلی آن، یعنی اعراب و مردمان عرب شده در خاورمیانه، تنها 20 درصد مسلمانان 2/1 میلیاردی جهان را تشکیل ميدهند. با توجه به اهمیت این مذهب، غرب طی جنگ سرد از آن، جهت شکست مارکسیسم و حضور شوروی در پهنه گیتی بهره برداری کرد. در سال 1982 بين2 تا 30 هزار مسلمان از سرتاسر جهان به جنگ در افغانستان تحت اشغال شوروی ملحق شده و در واقع توانستند سربازان شوروی را از پا در آورده و در نهایت خارج سازند. این امر در واقع خاستگاه بينالمللی سازمان القاعده است که به طور وسیعی از منابع مالی عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس و همچنین از آموزش ایالات متحده منتفع شد. اما القاعده تنها گروه فراملی نیست، زیرا دائره المعارف تروریسم جهانی فهرست بیش از شانزده سازمان و گروه اسلامی را که اهداف بينالمللی دارند ارائه کرده است. (همان: 136)
با خاتمه جنگ سرد، فروریختن دیوار برلین و فروپاشی اتحاد شوروی و افول کمونیسم در جهان، خطر کمونیسم از بينرفت اما عدهاي اسلام را منبع جدید خطر و تهدید برای صلح و ثبات در جهان معرفی ميکردند.
در سال 1993، ساموئلهانتینگتون محقق برجسته آمریکایی در یک مقاله چنین نوشت: "اسلام و غرب در تضاد و تعرض با یکدیگر هستند اسلام از سه جهت غرب را تهدید ميکند: سیاسی، تمدنی (فرهنگی) و جمعیتی. " (S. Huntington. 1993, p.25.)
مرکز و کانون این تهدید، منطقه خاورمیانه است و از نظر مسلمانان افراطی و متعصب، مذهب مترادف با خشونت و نبرد با غرب بر سر سلطه بر جهان است.
در پی انجام یک سری عملیات انتحاری توسط اعضای حماس و جهاد اسلامی در اسرائیل در مارس 1996، رهبران سی کشور جهان در اقامتگاه تابستانی شرم الشیخ در مصر، گرد آمدند و اجلاسی با عنوان پر طمطراق "سران صلح" ترتیب دادند. دیدارها، سخنرانیها، عکسها، تصاویر و بیانیههایی که در این اجلاس، در واقع حاوی پیامی به این دو گروه اسلامگرا بود. سران حاضر در این اجلاس، با هدف نجات روند صلح خاورمیانه از بن بستی که بخاطر حوادث اخیر دچار آن شده بود، اعلام کردند که آماده مقابله با اسلامگرایان هستند. روشن است که هیچکس واقعاً باور نميکرد که چنین اجلاس یک روزهاي واقعاً بتواند تاثیری داشته باشد. اما آنچه از این اجلاس در رسانههای جهانی و افکار عمومی جامعه بينالملل منعکس شد آن بود که تروریسم بویژه از نوع مذهبی آن، تهدیدی جدی برای خاورمیانه و نظم جهانی و نظام بينالمللی محسوب ميشود. در این اجلاس بخصوص به مسئله تروریسم اسلامی یا حملات تروریستی مسلمانان در منطقه اشاره شده است.(میلتون ادواردز، 1390: 63)
اگرچه تروریسم پدیدهاي جدی بحساب ميآید، اما ابعاد نفوذ و گسترش آن تا آن زمان تا این حد، امنیت ملی و بينالمللی آمریکا را با خطر روبرو نکرده بود. حادثه 11 سپتامبر، سرزمین آمریکا را نشانه گرفته بود و این تهدید نه از ناحیه کمونیسم بلکه محصول ایدئولوژی بنیادگرایی اسلام بود. طالبان مظهر، عامل و منشاء این خطر بزرگ بودند. مقابله با این دشمن جدید در عصر اطلاعات و دسترسی تروریستها به منابع مالی و اقتصادی، اطلاعات، رسانهها و ابزرارهای فناوریهای نوین ارتباطی و سلاحهای غیر متعارف و کشتار جمعی مبارزه با این دشمن را پیچیده و دشوار ميساخت.
نفوذ آمریکا در خاورمیانه، یعنی کانون بنیادگرایی اسلامی و تمسک به وقوع حادثه 11 سپتامبر 2001 مجوز "اتخاذ یک سیاست یکجانبهگرایانه" را برای آمریکا صادر و حضور و دخالت همه جانبه این کشور را در غوغای مبارزه با تروریسم در خاورمیانه توجیه کرد.
(http://www.psir.ir/modules/article/view.article.php/24)
شرایط تغییر کرده است، دیگر اثری از کمونیسم نیست و بستر حرکت ماشین جنگی و دیپلماسی ایالات متحده نیز به یمن بنیادگرایی اسلامی و مبارزه با تروریسم و کانون آن، یعنی خاورمیانه، تا این حد هموار نشده بود.
معضل اساسی شیوع اسلام سیاسی به عنوان یک نیروی بسیج کننده، ریشه در کاهش مشروعیت بسیاری از رژیمهای این منطقه و تهدیدهای فزاینده هویت توسط نیروهای بدون کنترل جهانی شدن دارد.
از اینرو عرصه سیاست مذهبی داخلی دارای اثر بينالمللی است: پانزده تن از نوزده هواپیماربای یازده سپتامبر شهروندان سعودی بودند. حمله به گردشگران (به طور مثال مصر، 1997) به منظور تحقیر رژیمهای حاکم، تهدید پایگاههای اقتصادی آنها و تضمین دید بينالمللی است.ایالات متحده و شهروندان آن معمولاً هدف اصلی حملات هستند، همچون حمله به مرکز تجارت جهانی، بمبگذاری در دفتر مرکزی گارد ملی در ریاض که به کشته شدن دست کم پنج نظامی آمریکایی در 1995 منجر شد. بمب گذاری برجهای خبَر در سال 1996 نوزده نظامی آمریکایی را کشت. حملات 1998 به سفارتخانه ایالات متحده در کنیا و تانزانیا 257 کشته و حدود 6000 زخمی برجای گذاشت. جنبش 3000 نفری عربی- افغانی تحت زعامت مالی بن لادن، ایالات متحده را به عنوان هدف اصلی خود در نظر ميگیرد چرا که این کشور مظهر بزرگترین قدرت در منطقه بوده و روابط تنگاتنگی با اسرائیل دارد. (فاوست، 1389: 138 )
ایالات متحده بمنظور دفاع از امنیت ملی خود و به عنوان هژمونی که باید حکومت جهانی را حفظ نماید، دکترین خود را بازسازی کرده و آن را به حملات پیش دستانه تغییر داد. این کشور با 139 هزار سرباز در عراق نزدیک به مرزهای سوریه، ایران و عربستان سعودی و صرف حدود یک میلیارد دلار در هفته حفظ این نیرو، در حال تبدیل شدن به یک قدرت واقعی خاورمیانه است. (همان: 139)
جف سیمونز ميگوید، خاورمیانه ميتواند تکلیف مهمترين خط تعارض بينتمدنها یعنی اسلام و لیبرال دموکراسی را روشن کند. (Geoff Simons, Iraq Future, London: SAG 1,2003) آمریکا واقف است که اکثر دولت‌های عربی فاسد، ناکارآمد، سرکوبگر و فاقد مشروعیت مردمی هستند و اگر به حال خود رها شوند، دیری نميگذرد که قدرت را به آسانی به مسلمانان رادیکال واگذار ميکنند. لذا طرح آمریکا مبتی بر جایگزین کردن نیروهای جدید به جای نیروهای سنتی در جهان عرب است.
خاورمیانه تنها منطقه در جهان است که حکام آن به صورت فردی و برای مدتهای طولانی حکومت ميکنند. در گزارشی که دانیل بایمن تهیه و موسسه رند آن را منتشر کرده، آمده که تهدیدات علیه امنیت سیاسی خاورمیانه بعد از جنگ سال 1991 به طور جدی افزایش یافته است. اقدامات تروریستی سبب انزوای اقتصادی و سیاسی منطقه گردیده است. افزایش وام، اخذ مالیاتهای گزاف و فساد سیاسی مانع رشد اقتصادی منطقه شده است. (محیط امنیتی خاورمیانه، 1383: 1)
خاورمیانه ميتواند مثل گذشته اداره شود و هر حال بر جمعیت بیسواد و بیکار آن اضافه و خواستههای جوانان آن برای انجام اصلاحات نیز نادیده گرفته شود. ادامه این روش تهدیدات مستقیم علیه ثبات منطقه، منافع آمریکا و کشورهای اروپایی است.
به نظر کراتهامر، بعد از 11 سپتامبر، آمریکا به این نتیجه رسید که نباید اجازه بدهد رهبران عرب به همان شیوه گذشته به حکومت خود ادامه دهند. زیرا با نابودی اقتصاد خود و کاشتن تخم ناامیدی تعداد بیشتری بن لادن تولید خواهند کرد. (گزارش مرکز تحقیقات استراتژیک، 1383: 6)
احیاگری دینی و فرآیند دموکراتیکسازي از مهمترين تحولات دهه‌های پایانی قرن بیستم هستند. در بسیاری از کشورها، جنبش‌های احیای دینی موجب تقویت شکلگيري نظامهای سیاسی دموکراتیک شده و در برخی کشورها نیز این دو فرآیند در تعارض با یکدیگر قرار گرفته اند.
در قرن بیستم جنبش‌های جدیدی بر مبنای تائید و تصدیق مجدد اسلام ظهور کرد. این جنبشها به لحاظ ساختار و رویکرد متفاوت از جنبش‌های اسلامی قبلی و نشان دهنده ظهور سبکهای جدید و مهمی از نهادهای اسلامی بود. از اولین و مهمترين نمونههای این گروههای جدید، اخوان المسلمین و جماعت اسلامی هستند که اولی را حسن البنا در 1982 در مصر، و دومی را ابوالاعلی مودودی در 1984 در آسیای جنوبی بنیان گذاشتند. حامیان این جنبشها نه بخشهای محافظه کار جامعه، بلکه اغلب تحصیل کردگان مدرن و شاغلان در بخشهای مدرن جوامع بودند. آنها به هیچ وجه خواهان بازگشت به شرایط ماقبل مدرن نبودند بلکه هدف آنها استقرار ساختارهایی بود که بتواند در بطن فرهنگ مدرن به شیوهاي کاملاً اسلامی عمل کنند.
از دهه 1970 نقش اسلام در سیاست، به نحو بسیار مهمی دچار تغییر و تحول شد. گروههای اسلامی نه در مقام واکنشی ساده درون جامعه سیاسی، بلکه به صورت منبع دیدگاههای جدید و بدیع در باب توسعه و دگرگونی سیاسی ظاهر شدند. سازمانهای جدید اسلامی اعتبار و اهمیت یافتند. بسیاری از سازمانهای جدیدالتاسیس به سازمانهای مستقری چون اخوان المسلمین و جماعت اسلامی پیوستند و در بسیاری از کشورهای اسلامی گسترش یافتند.
جنبش‌های اسلامی فعال در دو کشور ایران و سودان توانستند قدرت را به دست بگیرند. بر خلاف الگوهای اسلام انقلابی در این دو کشور که منجر به تاسیس نظام سیاسی جدید شد، در برخی از کشورها جنبش‌های اسلامی مبدل به جزئی از ساختار قدرت شدند و با رژیم مستقر همکاری کردند. مشارکت جماعت اسلامی پاکستان در قدرت، نمونههای اصلی این الگو هستند. در بسیاری از کشورها جنبش اسلامی جدید به مخالفت انقلابی با رژیم سیاسی مستقر پرداخته و غیر قانونی تلقی و سرکوب شدند. در دهه 1980 حکومت سوریه جنبش اخوان المسلمین را با کشتن هزاران نفر در هم شکست. (اسپوزیتو /وال1389: 28-18)
چشم انداز دینی جهان اسلامی معاصر مبین رشد و تکثیر گروهها و جنبش‌های اسلامی مدرنی است که درگیر فعالیتهای سیاسی و اجتماعی هستند. در حالیکه برخی جنبشها چون جمعیت اسلامی مر، رژیمها را مستقیماً مورد تهدید قرار دادهاند و خواهان انقلاب مسلحانه هستند، بسیاری دیگر نظیر اخوان المسلمین، جماعت اسلامی و جبهه نجات اسلامی تمایل خود را به مشارکت در نظام سیاسی نشان داده اند.
اگرچه دهه1970 و 1980 تحت تاثیر ترس از اسلام انقلابی، از صدور انقلاب ایران گرفته تا گروگانگيري و هواپیماربایی در خاورمیانه قرار داشت، دهه 1990 نشان دهنده چشم انداز سیاسی مذهبی چندلایه و متنوع تری بوده است. تصور اسلامگرایان اسلحه به دست و تروریستهای زیرزمینی که مصرانه در پی جهاد با غرب هستند، مرکز جهانی تجارت را منفجر ميکنند و دست به انواع اقدامات تروریستی شهری ميزنند، در کنار تصویر شفاف و آشکار سازمانها و فعالان اسلامی قرار گرفته که جریان اصلی کنشگران سیاسی و اجتماعی را تشکیل ميدهند. آنها بخشی از نوعی انقلاب بيسرو صدا هستند که در چارچوب جامعه مدنی عمل ميکنند، سازمانها و احزاب سیاسی و اجتماعی خاص خود را به وجود ميآورند، با سایر اتحادها یا احزاب سیاسی اتحادیه تشکیل میدهند، و در انجمنهای صنفی ملی مشارکت ميکنند. (همان: 366-365)
برخی از تفکرات و ایدئولوژیهای اسلامی در راستای تحقق آرمانهای شان و برای اثبات بر حق بودن خویش، نه تنها از مواجه شدن با بدترین و شاید خون بارترين سناریوهای قابل تصور ابائی ندارند بلکه آن را یک مرحله تاریخی و بخشی از تقدیر تاریخی ناگزیر خود و تکلیفی الهی و مستوجب عالیترين پاداشهای اخروی ميپندارند. (داورپناه، 1390 :79)
متاسفانه ناکامی و ضعف جنبش‌های اسلامگرایانه پس از 11 سپتامبر ضربه بزرگی به اسلامگرایی زده است. با ظهور جنبش‌های رادیکال اسلامی مانند القاعده و طالبان به نظر ميرسد که خیلی از مردم در جهان، اسلام را با اسلامگرایی اشتباه ميگیرند.
اسپوزیتو، با مفروض دانستن رشد اسلام سکولار و گسترش قرائتهایی از اسلام که ميتوانند خود را با دستاوردهای دوران مدرن از قبیل دموکراسی، برابری زن و مرد، احقاق آزادیهای مدنی و حقوقی شهروندی و ... هماهنگ کنند، آینده اسلام و اسلامگرایی را در سایه همزیستی مسالمت آمیز با تمدن غرب دنیای مدرن و پسامدرن تصور ميکنند. اما در نقطه مقابل این نگاههای خوش بینانه، در پیش بینیهای بدبینانه، رشد اسلامگرایی همگام و همراه با شکلگيري گونههایی از "تروریسم، تعصب و انقلابی برای صادر کردن" تصور ميشود. (همان: 78)
جنبش‌های اسلامگرایانه برای بقا باید در مسیر تغییرات و تحولات جهانی قرار گرفته، خود را با شرایط جدید وفق دهند و به عنوان بخشی از جامعه مدنی نقش ایفا کنند مانند الگوی حزب عدالت و توسعه در ترکیه که نمایانگر تحول اساسی در تفکر و بازاندیشی جریان اسلامگرایی در کشورهای مسلماننشين به حساب ميآید. نمونه دیگر حزب الله لبنان است که با توجه به واقعیات سیاسی جامعه لبنانی، از برنامه اسلامگرایانهاش فراتر رفته و کمابیش مانند نسخه لبنانی شده احزاب مسیحی عمل کرده است. در مصر، حزب الوسط- جناح منشعب از اخوان المسلمین- از یک سو حساب خود را از رهیافت خشونت آمیز جماعت اسلامی جدا کرده و از سوی دیگر نظم و آرایش اقتدارگرایانه اسلاف اخوان المسلمین خود را کنار گذاشته است. حتی در کشور فوق العاده محافظه کاری مانند عربستان سعودی، جریان پساوهابی تلاش کرده ایدههایی از اسلام لیبرال را در خود جذب کند و به دنبال راهی برای کنار آمدن به دموکراسی است. (بیات، 1390 : 66-65)
4-1) طرح خاورمیانه بزرگ:
چنانکه گفته شد، با سقوط امپراتوری عثمانی در سال 1918، واژه خاور نزدیک Near East(بالکان و امپراتوری عثمانی) مترود شد و خاورمیانه کاربرد گستردهاي برای کشورهای عربی درحال ظهور یافت. این اصطلاح را مي‌توان در کلیه شرایط متغیر سیاسی و فرهنگی بکار برد. عنوان دنیای عرب دربرگیرنده همه ابعاد وسیع این منطقه نیست چون مسلمانان غیرعرب را شامل نميشود. دیپلماسی کشورهای صنعتی گروه 8 به خاورمیانه بزرگ اشاره دارد که کلیه کشورهای عضو اتحادیه عرب، ازجمله همه اعضای آفریقایی آن بعلاوه کشورهای ترکیه، ایران، پاکستان، افغانستان و اسرائیل را در بر ميگیرد. بنابراین "خاورمیانه بزرگ" را مي‌توان به تمامی کشورها و سرزمینهای اسلامی از غرب آفریقا تا شبه قاره هند و از آسیای مرکزی و قفقاز تا آسیای جنوب شرقی تعمیم داد.( موحدیان عطار، 1386: 99)
امنيت عرضه نفت از خاورميانه و شمال آفريقا، امنيت نظامي خاورميانه و شمال آفريقا و توانمند بودن اين منطقه در جذب سرمايه گذاري در زمينه توليد انرژي از منافع راهبردي حساس غرب و بویژه آمريكا محسوب ميشوند. براي مثال حدود 40 درصد از صادرات نفت جهان از تنگه هرمز ميگذرد و برآوردهاي آژانس اطلاعات انرژي ايالات متحده و آژانس بينالمللي انرژي حاكي از آن است كه صادرات نفت منطقه خاورميانه تا سال 2030 به 46 ميليون بشكه در روز، معادل دو سوم كل صادرات نفت جهان، خواهد رسید.
اقتصاد كشورهاي صنعتي به واردات نفت از آسيا و ساير مناطق متكي است. براین اساس دسترسی به نفت بعنوان مهمترين و ارزانترين منابع اولیه و تسلط وکنترل بر آن و نقش این انرژی در معادلات اقتصادی و سیاسی بسیار حایز اهمیت است. به قول کلمانسو یک قطره نفت با ارزش یک قطره خون سربازانش برابر بود.(هادیان، 1376: 141) منابع هیدروکربوری تا مدتها تنها منبع مهم تامین انرژی باقی خواهد ماند. بویژه جایگزین برای نفت وگاز، پرهزینه و غیراقتصادی است. مطابق پیش بینیهاتا سال 2030 میزان تقاضای مصرف انرژی جهان 83 درصد افزایش خواهد یافت.
(International Energy Agency. World Energy Outlook 2006.p.38.)
تشدید و تداوم وابستگی کشورهای بزرگ صنعتی غرب به ذخایر هیدروکربوری (خاورمیانه) نقش آن را در معادلات سیاسی _ امنیتی مضاعف کرده است. طبیعتاً مصرف کنندگان غربی برای ثروت و قدرت خود به نفت این منطقه چشم داشته اند. اما به دلیل بحرانها و تنشهایی که خود نیز در ایجاد و (تداوم) آنها نقش دارند، بالتبع امنیت اقتصادی و سیاسی خود را در خطر ميدیدند. ( حشمت زاده، 1391، شماره 60)
از اینرو تلاش برای کنترل و مهار بحرانهای سیاسی؛ اجتماعی و اقتصادی این منطقه از جانب قدرت‌های بزرگ و برای آنها، بویژه با وجود ساختارهای سنتی و ناکارآمد سیاسی و اقتصادی، فقر، تفاوتهای فاحش طبقاتی، نژادی - قومی، مذهبی و جنسیتی از دیرباز، حکومتهای موروثی، الویتهای ایدئولوژیک، وجود ایران بعنوان کانون اسلامخواهي رادیکال، اسرائیل، فلسطین، جنبش‌های رهایی بخش، جنبش‌های دموکراسیخواهي دگراندیش، منبع اصلی تروریسم بينالملل و...، دارای اهمیت حیاتی است. ریچارد نیکسون ميگوید؛"نفت خون صنعت مدرن است و منطقه خاورمیانه و خلیج فارس قلبی است که این خون را مانند تلمبه به جریان مياندازد و راههای دریایی پیرامون خلیج فارس شریانهایی هستند که این خون حیاتی از آنها ميگذرد. (نیکسون، 1364: 136 )
ضرورت تامین انرژی برای جهان آزاد، با توجه به قدمت و ناکارآمدی حکومتهای سنتی خاورمیانه و سرکوب نیروهای دموکراسی خواه و خواهان تغییرات امکانپذیر نیست. تزريق پول نفت به اقتصاد کشورهای منطقه، در عين حال که به ارتقاي استانداردهاي زندگي مردم انجاميده، موجب افزايش انتظارات و توقعات مردم و طبقه متوسط فرهنگي براي گسترش آزادي‌هاي سياسي نیز شده، حال آنکه ساز و کار مناسبي براي پاسخگويي وجود نداشته است. براین اساس برای مهار و کنترل جنبش‌های اجتماعی نوین در منطقه با خصیصههای متنوع (طیفی از اسلام) با رویکرد تغییر، با سناریوهای متفاوت به مقتضای تاریخی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست بومی، ایدئولوژیک، با محوریت مردم و احساس مطبوع غلبه بر حقارت سالیان طولانی از ناحیه حکومتهای غیردموکراتیک و ناقض حقوق بشر کلید خورد، تا از طریق مدیریت تغییرات در قالب همسویی و اجماع بينالمللی هم رضایت و خواست مردم تامین و هم امنیت صدور انرژی به عنوان هدف غایی تضمین شود. بدین منوال مي‌توان مدعی شد که تحولات اخیر منطقه خاورمیانه با منافع نفتی قدرت‌های بزرگ ارتباط
معنا داری دارد. جدول زیر درآمد نفتی کشورهای خاورمیانه را در سال 2010 نشان ميدهد.
کشورهادرآمد نفت در سال 2010 میلیارد دلارجمعیتدرآمد نفت به ازای هر نفر هزاردلارقطر61.0231.735.89588کویت59.0843.60616.38491امارات77.5125.05515.33373بحرین11.0031.1079.939476عمان23.9252.9818.02583عربستان سعودی205.38526.1067.867349لیبی42.2336.5616.436976الجزایر58.59136.1341.621492عراق50.07732.0461.56266ایران71.95875.350.954983سودان10.08940.1340.251383سوریه5.01320.620.243113یمن5.59424.3980.229281تونس2.31510.5440.219556مصر8.03378.3360.102545موریتانی0.2973.1790.093426موراکو0.48931.8510.015353
اقتصاد صنعتي ايالات متحده و اروپا به عرضه نفت ارزان عادت کرده است، از سوي ديگر آن چيزي که امروز از آن به عنوان اقتصاد جهاني ياد ميشود، بيشتر شامل همگرايي و پيوند اقتصادهاي سه منطقه آمريکاي شمالي، اروپا، و شرق آسيا به يکديگر است به طوريکه که 80 درصد مبادلات اين بلوکهاي اقتصادي با يکديگر صورت ميپذيرد. در اين ميان، اقتصادهاي در حال شکوفايي شرق آسيا، بيشترين رشد تقاضا براي مصرف نفت را در مقايسه با دو بلوک ديگر به خود اختصاص داده و سهم بيشتري از صادرات نفتي خليجفارس را جذب ميکنند. (Curtis R. Ryan, 2003 .p.304)
در چنين شرايطي استراتژي آمريکا در زمينه تضمين جريان با ثبات نفت خاورميانه بويژه خليجفارس، هم زمينه کنترل غير مستقيم اين کشورها را بر اقتصادهاي آسيايي فراهم ميکند و هم ضامن سلامت اقتصاد ايالات متحده آمريکا است زيرا در عصر جهاني شدن اقتصاد، هر گونه بحران در بلوک شرق آسيا به سرعت اقتصاد آمريکا را تحت تاثير قرار ميدهد.
همچنين مساله "اتکاي غير مستقيم اقتصاد غرب به نفت" نيز حائز اهميت است. اقتصادهاي آمريکا و اروپا به طور فزاينده، به واردات کالاهاي از آسيا و ديگر مناطق جهان وابسته ميشوند که براي توليد آنها، مصرف نفت و فرآوردههاي آن حائز اهميت است. بنابراين هم آمريکا و هم اروپا به واردات گسترده از کشورهايي اتکا داردند که خود آنها به واردات نفت از خاورميانه متکي هستند. تحليلگران معتقدند حجم اتکاي غير مستقيم آمريکا به نفت خاورميانه به ميزان يک ميليون بشکه در روز است. تقريباً همين ميزان براي اروپا در نظر گرفته ميشود. بنابرآن علاوه بر واردات نفتي مستقيم آمريکا از خاورميانه بايد مساله اتکاي غير مستقيم ايالات متحده به نفت اين منطقه را نيز مدنظر قرار داد. با در نظر گرفتن اتکاي غير مستقيم آمريکا به نفت خاورميانه ميزان وابستگي نفتي اين کشور به خاورميانه 30 تا 40 درصد افزايش ميیابد. (Anthony H. Cordesman, 2004.p.8)
به دلايلي که ذکر شد ايالات متحده استراتژي حفظ جريان مستمر و باثبات نفت از منطقه خاورميانه را جهت ايجاد هژموني خود دنبال ميکند.
آمریکا اعلام کرده برنامه آن گسترش دموکراسی در منطقه است آمریکا با حمله به عراق و سرنگون کردن رژیم صدام حسین در نظر دارد عراق را به نمونه موفق دموکراسی و سرمایه داری در منطقه تبدیل کند تا در سایه آن بتواند روند دموکراسی در منطقه را آغاز و آن را به مورد اجرا بگذارد. در صورت برقراری دموکراسی در عراق، حکومتهای مستبد منطقه، یکی پس از دیگری ریزش خواهند کرد. در این میان کشورهایی مانند سوریه، عربستان سعودی و مصر در کانون توجه خواهند بود و برای انجام اصلاحات دموکراتیک تحت فشار قرار خواهند گرفت.
دیک چینی، معاون رئیس جمهور وقت آمریکا، ميگوید: "باید از طریق ترویج آزادی در سراسر خاورمیانه بزرگ و فراتر از آن با سرچشمه ایدئولوژیهای خشونت برخورد کنیم." برخی معتقدند برقراری دموکراسی در خاورمیانه به راحتی امکان پذیر نیست و مخالفتهای داخلی در عراق با آمریکا، بیان کننده این مسئله است. برژینسکی ميگوید. در مورد استقرار دموکراسی در خاورمیانه باید، با احتیاط پیش رفت. زیرا ممکن است عواقب ناخواستهاي در پیش داشته باشد.
(http://www.arnet.ir)
در مورد برقراری دموکراسی در خاورمیانه بيندولتمردان آمریکا اختلاف نظر وجود دارد. در این مورد دو دیدگاه قابل ملاحظه است. دیدگاه اول را نئومحافظه کاران مطرح کردهاند، خواهان برقراری دموکراسی و سرنگونی رژیمهای موجود در خاورمیانه است و عراق اولین آزمون این دیدگاه است. اما دیدگاه دوم را میانه روها مطرح کردهاند که خواستار اصلاحات تدریجی در خاورمیانه است. فرض اصلی این دیدگاه این است که کشورهای خاورمیانه برای برقراری دموکراسی آماده نیستند و هرگونه تغییرات رادیکال سبب بيثباتی در این کشورها خواهد شد. آمریکا ميبایست بينتغییرات دموکراتیک در خاورمیانه و احتمال بيثباتی و سرنگونی متحدان خود، توازن برقرار کند. (جعفری ولدانی، 1388: 87-85)
کشورهای عربی در مورد طرح آمریکا برای خاورمیانه موضع واحدی ندارند. اما اکثر آنها با آن مخالف هستند. رهبران تمام کشورهای عربی، بدون استثناء از آینده حکومت خود نگرانند.(Amyn Sagoo, 2002)
دولت‌های عربی برای رد کردن طرح آمریکا به بهانههای زیر متوسل شدند:
وارداتی بودن طرح
نامعلوم بودن تبعات آن
عدم توجه به خصلتهای بومی آن
عدم شناخت واشنگتن از ظرفیت مردم و دولت‌های منطقه
اولویت ندادن به حل مسئله اسرائیل
عدم تاکید بر ارزشهای اسلامی به جای ارزشهای غربی
کشورهای عربی با حمله آمریکا به عراق مخالفت کردند و خواستار حل بحران عراق به شیوههای مسالمت آمیز شدند و تاکید نمودند از مشارکت در هرگونه اقدام نظامی خودداری خواهند کرد که امنیت، یکپارچگی ارضی عراق یا هر دولت عربی دیگری را هدف قرار دهد. به رغم مواضع مذکور، برخی از کشورهای عربی در حمله آمریکا به عراق مشارکت کردند. در این میان مي‌توان ار عربستان سعودی، کویت و قطر نام برد. عربستان سعودی موافقت نمود هواپیماهای نظامی آمریکا را در حمله به عراق، از فضای این کشور استفاده کنند. آمریکا همچنین از 3 پایگاه خود در عربستان سعودی برای حمله به عراق استفاده کرد.
کویت اجازه داد نیروهای آمریکایی در خاک این کشور به 2 برابر افزایش یابند و برای حمله به عراق تمرین نظامی کنند.
قطر نیز در حمله آمریکا به عراق مشارکت نمود و ارتش آمریکا یک مرکز فرماندهی برای حمله به عراق در قطر تاسیس کرد. قطر در مجموع دو پایگاه در اختیار آمریکا قرار داد.
بعد از حمله آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام حسین، وزرای خارجه کشورهای همسایه در اجلاسهای متعدد برای بررسی تحولات عراق برگزار و بر اصول مشترک زیر تاکید کردند.
مخالفت با تجزیه عراق و حفظ تمامیت ارزی آن کشور
برخورداری عراق از حق تعیین سرنوشت و برگزاری انتخابات آزاد در این کشور
تاکید بر نقش سازمان ملل در امور عراق
لزوم عقب نشینی نیروهای آمریکایی از عراق
محکوم کردن عملیات تروریستی در عراق
مراقبت جدی و موثر کشورهای همسایه عراق از مرزهای خود جهت ممانعت از ورود تروریستها به خاک عراق
مشارکت در امر بازسازی عراق
تاکید بر حفظ امنیت عراق توسط نیروهای ائتلاف
وزرای امور خارجه کشورهای همسایه در اجلاس ریاض اعلام نمودند کشورهایشان نه تمایلی دارند که در امور داخلی عراق دخالت کنند و نه آن را ميپذیرند و بر تشکیل حکومت جدید عراق براساس اراده ملت عراق اصرار ميورزند.
اما برخلاف آن، کشورهای همسایه در امور داخلی عراق دخالت کردند. از زمان سقوط رژیم صدام، عراق شاهد درگیریهای داخلی بوده است. دخالت کشورهای همسایه به این امر دامن زده است. این کشورها هر کدام از گروههای طرفدار خود حمایت ميکنند. در میان کشورهای عربی، سوریه و عربستان سعودی بیشترین نقش را در ناآرامیهای عراق دارند. آنها با باز گذاشتن مرزها، اعطای کمکهای تسلیحاتی و مالی به گروههای مخالف دولت عراق کمک ميکنند. عربستان سعودی ماهانه بیش از 60 میلیون دلار به گروههای مخالف دولت عراق کمک ميکند. سوریه و عربستان سعودی تمایلی ندارند که حزب بعث مجدداً به قدرت برسد، آنها تجزیه عراق را نیز نميپذیرند و خواستار قدرت یابی اسلامگرایان تندرو نیز نیستند. کشورهای همسایه عراق، عراقی ميخواهند که بين دموکراسی و آشوب غوطه ور باشد، آنها از استقرار دموکراسی در عراق نگرانند. آنها نميخواهند عراق سبب افزایش حضور آمریکا در منطقه باشد، ولی در عین حال به دلایل امنیتی خواهان شکست آمریکا و خروج کامل آن از منطقه نیز نیستند. کشورهای عربی از مسئله فدرالیسم در عراق بسیار نگران هستند و به بهانه اینکه این امر در نهایت به تجزیه عراق منجر خواهد شد، با آن مخالفت ميکنند. فدرالیسم در عراق بر امنیت کشورهای عربی به ویژه سوریه، مصر و عربستان سعودی تاثیر ميگذارد و ممکن است اقلیت کرد در سوریه، اقلیت شیعه در عربستان سعودی و اقلیت قبطی در مصر نیز خواستار فدرالیسم گردند. عربستان سعودی نیز با فدرالیسم در عراق و خودمختاری کردها مخالف است و نسبت به هویت عربی عراق حساسیت دارد. عربستان سعودی همچنین از تغییر قدرت در عراق و انتقال آن از اعراب سنی به کردها و شیعیان نگران است. سوریه نگران است در صورتی که آمریکا در عراق به آسانی موفق شود، سپس نوبت آن فرا رسد. سوریه ميخواهد برای مقامات واشنگتن در عراق مانع تراشی کند و موفقیت آن را به تاخیر اندازد و یا هزینههای آمریکا را افزایش دهد تا مانع حمله نظامی آن به سوریه شود. سوریه از ناحیه مانورهای سیاسی اکراد برای تحقق آرمانهای تاریخی خود احساس خطر ميکند. (همان: 97-90)
5-1) دکترین بوش اول، دکترین کلینتون و دکترین بوش دوم:
1-5-1) دکترین بوش (بوش اول):
هنگامی که رقیب آمریکا (شوروی)از صحنه بينالمللی خارج شد جورج بوش رئیس جمهور سابق امریکا و وزیر خارجهاش جیمز بیکر دکترین جدید خود را مطرح کردند. دراین زمان یکی از عمدهترين اهداف سیاست خارجی امریکا یعنی مبارزه با کمونیسم را از صدر اهداف خاورمیانهاي و جهانی خود حذف کردند. در چنین شرایطی امریکا به عنوان تنها قدرت جهانی به فکر تسلط کامل بر جهان افتاد و بوش با مطرح ساختن دکترین خود تحت عنوان "نظم نوین جهانی" در صدد سازماندهی نیروها و امکانات، برای نیل به این هدف برآمد. براین اساس این نظریه در سیاست خارجی امریکا، افزایش پیوند، همکاری و حضور به معنای فراگیر آن، یک اصل تلقی شد. وگسترش همکاری و اتحاد میان اروپا، خاور دور و خاورمیانه اهمیت ویژهای یافت.
(http://www.abshari.blogfa.com)
به این ترتیب درآغاز دهه 1990 برای اینکه امریکا بتواند خود را با نظم نوین بينالمللی که به معنای اعلام جهان یک قطبی به رهبری ایالات متحده بیان ميشد، دمساز کند، ضرورت گسترش حوزۀ عمل خود در منطقه استراتژیک خاورمیانه را مورد تاکید قرار داد. به عقیده بوش خاورمیانه نمونه روشنی از منطقهاي است که حتی با فروکش کردن تشنجات شرق و غرب در آن، نگرانیهایی استراتژیکی امریکا همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند. (همان)
در آن هنگام جورج بوش در گزارش امنیت ملی امریکا راجع به اهمیت خلیج فارس، خطاب به کنگره چنین گفت : "اتکای جهان آزاد به عرصه انرژی از منطقه خلیج فارس حیاتی است و روابط ما با بسیاری از کشورهای منطقه همچنان برای منافع امریکا مهم ميباشد.
شواهد بیانگر آن است که انجام اولین عملیات متحدین به رهبری امریکا علیه عراق که به نام سپر صحرا صورت پذیرفت از دکترین نظم نوین جهانی در سیاست خارجی واشنگتن نشأت گرفته بود. شاهد این مدعا این است که بوش گفت: "جنگ سال 1991 خلیج فارس برای چیزی بیش از یک کشور کوچک (کویت) بود. این جنگ برای اندیشههای بزرگ یعنی نظم نوین جهانی بود." (همان)
2-5-1) دکترین کلینتون:
بیل کلینتون چهل و دومین رئیس جمهور امریکا بود که برای حفظ منافع کاخ سفید طرح خود را این چنین بیان کرد:
سیاست خارجی دولت جدید بر محور دمکراسی استوار است و منافع تجاری امریکا در خاورمیانه، اسرائیل، مصر و عربستان سعودی برای محافظت از منافع امریکا در خاورمیانه و مقابله با خطر تهدید کنندۀ منافع امریکا اعم از رژیمهای رادیکال مذهبی یا سکولار همکاری ميکند و بالاخره ترغیب به برقراری صلح واقعی در خاورمیانه در اولویت سیاست خارجی کابینه جدید قرار دارد. (همان)
با این سخنان کلینتون اظهار کردکه:
1- خاورمیانه در درجه اول کانون خیزش حرکتهای اسلامگرا (به تعبیر آنها جنبش‌های رادیکال مذهبی) و در درجه بعد، ناسیونالیستی است که این دوجریان به عنوان عوامل تهدید امریکا فرض شده بود.
2- اسرائیل به عنوان مرکز ثقل دکترین کلینتنون بایستی از طریق صلح با همسایگان عرب خود، زمینه را برای قراردادهای کنترل تسلیحاتی و همچنین رشد دمکراسی مورد نظر امریکا در سراسر خاورمیانه هموار ميساخت.
در این راستا به دلیل اهمیت و موقعیت منحصر به فرد خلیج فارس در خاورمیانه، طرح امنیتی کلینتون در قبال آن، توسط مارتین ایندیک عضو عالی رتبه شورای امنیت ملی امریکا و دستیار کلینتون در امور خاورمیانه تحت عنوان "مهار دوجانبه" بیان شد. محور اصلی این سیاست، انزوای ایران وعراق، ترغیب به صلح میان اعراب و اسرائیل و جلوگیری از دسترسی کشورهای منطقه به تسلیحات هستهاي اعلام گردید. گرچه در عمل نابودی و براندازی نظام جمهوری اسلامی از سوی آنها را مورد پیگیری قرار ميداد.
در نظر دولت کلینتون ایران همطراز با عراق فرض گردید، از آن با اصطلاح بنیادگرا و مخالف واشنگتن و مهمتر از آن مخالف سرسخت اسرائیل و تهدید کنندۀ منافع غرب یاد شد. (همان)
در واقع دکترین کلینتون بر دو پایه استوار بود: یکی باز دارندگی ایران و عراق و تلاش برای براندازی نظام جمهوری اسلامی در شرق خاورمیانه و دیگری، به ثمر رساندن مذاکرات صلح اعراب و اسرائیل در غرب خاورمیانه که مورد توجه سران وقت کاخ سفید به عنوان عوامل برقراری ثبات تمامی منطقه تلقی گردید. در این استراتژی مفهوم گذشته ایجاد توازن منطقهاي از یک طرف به برقراری بازدارندگی ایران و عراق و از طرف دیگر به بهبود روابط اعراب واسرائیل تبدیل شد. (همان)
3-5-1) دکترین جورج دبلیو بوش(بوش دوم):
دكترین بوش دوم مجموعهاي از اصول سیاست خارجی است كه برای اولین بار در سخنرانی در اول ژوئن ۲۰۰۲ توسط خودش اظهار شد. این سیاستها كه مرحله جدیدی در سیاست آمریكا بود، در سندی با عنوان "استراتژی امنیت ملی جدید آمریكا" در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۲ منتشر شد. دكترین بوش نوعی فاصله گرفتن از سیاست بازدارندگی و كنترل بود كه ویژگی سیاست خارجی آمریكا در دوران جنگ سرد و بعد از آن به شمار ميرفت. (http://www.vista.ir)
حمله به عراق براساس همین دكترین صورت گرفت. محور این دكترین به گفته خود بوش این است كه: تفاوتی میان تروریستها و پناه دهندگان آنها وجود ندارد. براساس این دكترین هر كشوری كه موضع فعالی علیه تروریسم نداشته باشد، گویی از آن حمایت كرده است و همچون حامی تروریسم با او رفتار ميشود. بوش در سخنرانی ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۱ این موضوع را به صراحت گفت: هر كشوری در هر منطقهاي از جهان باید همین حالا تصمیم بگیرد كه یا با ماست یا علیه ما. (همان)
جنگ پیشگیرانه و پیش دستانه از دیگر اصول محوری دكترین بوش است. یكجانبهگرایی، قدرت نمایی و گسترش دموكراسی به همه مناطق از دیگر محورهای این سیاست است.
ریشه این دكترین را باید در سالها قبل و در نسخه و پیش نویس نهایی راهنمای برنامه ریزی دفاعی نوشته پل وولفوویتز معاون وقت وزارت دفاع آمریكا در سال ۱۹۹۲ جست وجو كرد. وقتی این سند كه دكترین وولفوویتز نام گرفته بود به رسانهها درز كرد و جنجالی به پا شد، كاخ سفید دستور بازنویسی آن را داد. در نسخه بازنویسی شده دیگر حرفی از حمله پیشگیرانه یا یكجانبهگرایی نبود. (همان)
در ماههای بعد از ۱۱ سپتامبر دو مكتب متفاوت فكری در دولت بوش ظهور كرد كه هدف هر دو چگونگی روبه رو شدن با تهدید ناشی از كشورهایی چون عراق، ایران و كره شمالی بود. كالین پاول، وزیر خارجه به همراه كاندولیزا رایس، مشاور امنیت ملی و كارشناسان وزارت خارجه خواستار ادامه روند قبلی سیاست خارجی آمریكا بودند. روند مورد حمایت آنها اتخاذ سیاستهای چندجانبه با مشاركت دیگر بازیگران جهانی در عرصه دیپلماسی بينالمللی بود. اما در مقابل اینها، دیك چنی، معاون رئیس جمهور، دونالد رامسفلد، وزیر دفاع و شماری از سیاستگذاران با نفوذ وزارت دفاع همچون پل وولفوویتز قرار داشتند كه از سیاستهای یكجانبه حمایت ميكردند. (همان)
دكترین بوش در مقایسه با سیاست خارجی پیشین آمریكا یك تفاوت مهم و قابل توجه داشت و آن حملات پیشگیرانه و پیش دستانه بود. دولت‌های قبلی آمریكا بعد از نزدیك شدن خطر و قریب الوقوع بودن تهدید دست به حملات محدود ميزدند، اما در دكترین بوش نیازی به قریب الوقوع تشخیص دادن تهدید نیست. این دكترین در تناقض آشكار با بند منشور ملل متحد است كه ميگوید: همه اعضا باید مناقشات بينالمللی شان را از روشهای مسالمت آمیز و به گونهاي حل كنند كه صلح و امنیت جهانی به خطر نیفتد.
این دكترین منتقدان بسیاری دارد كه اكثر آنها با استناد به اصل توسل یكجانبه به زور در این سیاست، با آن مخالفت ميكنند. محور دیگر این سیاست كه مورد اعتراض مخالفان قرار دارد این فرض است كه آمریكا هرگز به هیچ دشمن بالقوهاي اجازه توسعه توانایی نظامی و به چالش كشیدن جایگاه ابرقدرتی واشنگتن را نميدهد. عبارت دشمن بالقوه در این متن ميتواند به هر كشوری نسبت داده شود و برای قضاوت در این مورد فقط تفسیر آمریكا كافی است. (همان)
6-1) شکلگيري هلال شیعی :
از منظر روابط، که از همکاری منسجم و نزدیک دو یا چند کشور شروع و در شکل معارضه شدید و برخورد مستقیم نظامی ختم ميشود، کشورهای خاورمیانه بزرگ وضعیت همسو و مشابهی ندارند. کمتر دو کشوری را در این منطقه وسیع مي‌توان یافت که فارغ از اختلافات مرزی و امنیتی دو جانبه و مشکلات ناشی از تداخل منافع اقتصادی و بازرگانی باشند. بنابراین، همپیمانی راهبردی در خاورمیانه بزرگ وجهی آرمانی بوده و طیف روابط کشورها عمدتاً از وضعیت عادی مناسبات تا مناقشات رودررو در نوسان ميباشد.
خاورمیانه بزرگ در بينکلیه مناطق جهان از نازلترين میزان همبستگی، ارتباطات، همکاری و همسویی در رویکردهای درون منطقهاي برخوردار ميباشد و اساساً فاقد حداقل عناصر لازم برای شکلدهي به یک خرده نظام منطقهاي منسجم است. (موحدیان عطار، 1386: 145-144 )
خاورمیانه منطقهاي است که طی سالهای گذشته بیش از سایر مناطق جهان با منازعه روبرو بوده است. در منازعات بينکشورهای خاورمیانه پنج مولفه اختلافات مرزی- سرزمینی، اختلافات قومی – مذهبی، نفت، تعارضات ایدئولوژیکی و دخالت قدرت‌های بزرگ تاثیر داشته است.
1-6-1) اختلافات مرزی و سرزمینی :
پرسکات از چهار نوع منازعه مرزی نام ميبرد که همه آنها را امروزه مي‌توان در خاورمیانه یافت. منازعات مکانی، این منازعات ناشی از مکان دقیق مرز است (مرز ایران و عراق در اروند رود که بارها سبب بروز منازعه بيندو کشور شده است). منازعات سرزمینی، زمانی روی ميدهد که دو کشور همسایه مدعی بخشی از سرزمین یکدیگر باشند(منازعات اعراب و اسرائیل در مورد فلسطین). منازعات عملکردی، در نتیجه تاثیراتی بروز ميکند که مرز در حرکت مردم و کالاها ميگذرد (مرزهای ترکیه با عراق و سوریه، ترکیه ادعا ميکند که چریکهای پ. ک. ک از پایگاههای خود در خاک عراق و سوریه به خاک ترکیه حمله ميکنند). منازعات مربوط به منابع در دو سوی مرز، که به طور عمده در نتیجه کشف و استخراج نفت در دو سوی مرز روی ميدهد.( اختلافات مصر و سودان، عراق و کویت، عربستان و یمن) (جعفری ولدانی، 1388: 44)
2-6-1) اختلافات قومی – مذهبی:
گروههای قومی – مذهبی به عنوان یکی از بازیگران فراملی، اهمیت بسیار زیادی در سیاستهای داخلی و بينالمللی پیدا کرده اند. اقدامات گروههای قومی – مذهبی فراتر از مرزهای رسمی رفته و حمایت قدرت‌های خارجی را جلب کرده است. منازعات قومی – مذهبی در کشورهای خاورمیانه عمدتاً به کردها، شیعیان و اهل تسنن مربوط ميشود. اهمیت بعد بينالمللی قوم کرد ناشی از این واقعیت است که گروههای کردی در مرزهای سرزمینی یک دولت محدود نیستند و داخل مرزهای چند کشور مانند ترکیه، عراق، ایران و سوریه پراکنده شده اند. کشورهای خاورمیانه اغلب از وجود کردها به عنوان اهرمی علیه یکدیگر استفاده کردهاند و در نتیجه منازعات بينکشورهای منطقه شدیدتر شده است.
منازعات قومی – مذهبی بسیاری در میان کشورهای خاورمیانه وجود دارد که مهمترين آنها عبارتند از: منازعات قومی میان ترکیه و عراق، ترکیه و سوریه، ایران و عراق، سودان با همسایگان آن. وجود شیعیان در عراق، عربستان سعودی، بحرین و لبنان نیز از عوامل اصلی درگیری و منازعه بينکشورهای منطقه است که جدیدترین آن، جنگ بيناسرائیل و حزب الله لبنان در سال 2006 است.
در عراق شیعیان اکثریت را دارند، اما از زمان تاسیس این کشور تا سقوط صدام حسین در سال 2003، حکومت در دست اقلیت سنی بوده است. در تمام تاریخ عراق شیعیان مورد سرکوب واقع شدهاند یا به ایران تبعید گردیدند. این مسئله تنشهایی بينایران و عراق بوجود آورده بود. با سقوط صدام حسین، شیعیان قدرت را در عراق به دست آوردند. این مسئله خوش آیند اقلیت سنی نبود، لذا به مبارزه مسلحانه روی آوردند و کشور را به آستانه جنگ داخلی کشاندند، این مسئله سبب مداخله بازیگران منطقهاي و فرامنطقهاي در عراق شده. گفته ميشود ایران از سنیان و عربستان از اقلیت سنی حمایت ميکند.
منشاء منازعات سودان با همسایگان آن نیز اختلافات قومی - مذهبی است. بينشمال و جنوب سودان اختلافات زیادی وجود دارد. شمالیها مسلمان اما جنوبیها عمدتاً مسیحی هستند. این مسئله از عوامل اصلی جنگ داخلی در سودان بوده است. (همان:45)
3-6-1) کشف و استخراج نفت:
منازعات کشورهای منطقه یا به خاطر چشمداشت به منابع نفت همسایگان آنها است یا به خاطر حوزه‌های نفتی مشترک یا حوزه‌های نفتی جدید الاکتشاف که حاکمیت بر آنها هنوز مشخص نیست و مورد اختلاف است. نفت در منازعات بينعراق و کویت، ترکیه و عراق، یمن وعربستان، مصر و سودان نقش عمدهاي دارد.
مسئله نفت به دو صورت سبب بروز منازعه بينعراق و کویت شده که یکی تنگناهای صادرات نفت عراق و دیگری وجود ذخایر سرشار نفت در کویت است. تجاوز عراق به کویت و اشغال این کشور نیز با طرح اختلافات دو کشور در مورد مسئله نفت شروع شد.
یکی از عواملی که سبب منازعه بينعربستان و یمن شد کشف نفت در مناطق مورد ادعای طرفین است. عربستان ادعا کرده است که مناطق نفت خیز یمن مانند حضر موت، مارب، الجوف، شبوا و ربع الخالی به آن کشور تعلق دارد. (همان:48)
4-6-1) تعارضات ایدئولوژیکی:
منشاء بیشتر منازعات در دنیای معاصر، تضادهای ایدئولوژیک است. تاثیر ایدئولوژی در روابط بينالملل به حدی است که برخی صاحب نظران آن را همطراز با قدرت ویران کننده و در حال افزایش جنگ افزارها دانسته اند.
در خاورمیانه ایدئولوژیهایی مانند سکولاریسم، ناصریسم، بعثیسم، صهیونیسم و اصول‌گرایی اسلامی به منازعات کشورهای منطقه دامن زده است. نمونه آن را در تعارضات ایدئولوژیکی میان ایران و عراق، ایران و مصر، سودان و مصر، اتیوپی و سودان، سومالی و اتیوپی، اسرائیل و لبنان، اسرائیل و فلسطین مي‌توان ملاحظه کرد.
اصول‌گرایی انقلاب اسلامی ایران موجب تشویق اصولگرایان مصری گردید. این امر، مقامات مصری را شدیداً نگران کرد و ایران و مصر را رو در روی یکدیگر قرار داد که نتیجه آن قطع روابط سیاسی دو کشور در سال 1979 شد که هنوز بعد از گذشت سه دهه از سر گرفته نشده است.
اتخاذ اصول‌گرایی اسلامی از سوی دولت سودان نیز سبب بروز منازعه بينسودان، مصر، اریتره، سومالی، اتیوپی و اوگاندا گردیده است. این کشورها مدعی هستند سودان از جنبش‌های اصولگرای اسلامی در کشورهای آنها حمایت ميکند.
تشدید منازعات میان اسرائیل و لبنان (حزب الله) اسرائیل و فلسطین (حماس و جهاد اسلامی) نیز ریشه در تعارضات ایدئولوژیک دارد.(همان: 50-49)
همه کشورهای منطقه که گستره آن به آفریقای غربی و سپس آسیای جنوب شرقی ميرسد با اسرائیل به عنوان زائده سیاسی تمدنی غرب در مرکز منطقه خاورمیانه بزرگ مشکلات سیاسی جدی دارند. تفرق و سستی در ساختارهای فروملی، ملی و منطقهاي این کشورها که همزمان با فشارهای سازمان یافته نظام مداخله گر خارجی همراه است، موجب پدایش بحران هویتی برای اغلب دولت‌های منطقه خاورمیانه بزرگ شده و به بحث مرتبط با هویت و امنیت توامان دامن زده است. وجود اسرائیل و استمرار کهنهترين منازعات منطقهاي جهان در قلب منطقه اسلامی همچنین موجب بحران مستمر، هدم منابع ملی، عدم شکلگيري انسجام و همکاریهای منطقهاي و توسعه نیافتگی عمومی کشورهای خاورمیانه بزرگ شده و ساختار مناسبات آنها را متزلزل ساخته است. در مجموع آنچه بتواند به این منطقه وسیع براساس مبانی ساختاری و کارکردی در سطح دولت‌های ملی هویت و نظم همسو و بطور نسبی یکپارچه ببخشد، عملاً وجود نداشته و تا آینده قابل پیش بینی نیز وجود نخواهد داشت. (موحدیان عطار، 1386: 145-146) در نتیجه چشماندازي برای همگرایی جز جغرافیای ایدئولوژیک باقی نميماند.
ژئوپلیتیک شیعه (هلال شیعی) مفهومی جدید است که ریشه در تفکر شیعه و پیام معنوی آن یعنی بازگشت امام غایب و عدم تکامل تاریخ تا ظهور او متمرکز است و از این حیث به آنچه که در مذهب مسیحسیت (بازگشت مسیح) آمده و دال بر نوعی قضاوت اخروی است، شباهت دارد. این مهدویتگرایی که به دوران آخرالزمان یا پایان تاریخ نظر دارد، دارای محتوای سیاسی انقلابی است. (همان : 125)
به دلیل دور بودن شیعیان از قدرت و مسئولیت سیاسی و اجرایی در بیشتر کشورها که عمدتاً آنها را به صورت اقلیتهایی محروم و حاشیهاي نگه داشته بودند، بحث قدرت یابی شیعیان مطرح نبوده و مورد بررسی قرار نگرفته است. با وقوع انقلاب اسلامی ایران، شیعیان در کشورهای گوناگون از رخوت بیرون آمدند و در مسیر قدرت یابی و تجدید هویت قرار گرفتند. این فرآیند در سالهای اخیر به ویژه پس از اشغال عراق توسط ایالات متحده به شکلی آشکارتر ادامه یافت. به دنبال این فرآیند، موضوع شیعه و نقش آفرینی آن مورد توجه اندیشمندان قرار گرفت. (احمدی، 1390: 35)
فرانسوا توال، محقق فرانسوی مذهب شیعه را به عنوان موضوعی که از اهمیت ژئوپلیتیک برخوردار است، در نظر گرفته است. به نظر او نقطه ثقل جغرافیایی شیعیان، مناطقی است که بر روابط قدرت در سطح جهان تاثیرگذار است. برای مثال، شیعیان ساکن در کرانههای خلیج فارس، دارای اهمیت ژئوپلیتیک هستند، چون 70 درصد نفت جهان که برای ادامه حیات و رشد اقتصادی جهان حیاتی است، در این منطقه واقع شده است و هرگونه تحول و ناآرامی در این منطقه ميتواند پیامدهای اقتصادی و سیاسی گستردهاي به همراه داشته باشد. (توال، 1382: 20)
از نظر جغرافیایی، بیشتر شیعیان در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس زندگی ميکنند. در این منطقه کشوری که هم از نظر کل جمعیت و هم از نظر درصد، بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است، براساس بیشتر آمارها، 90 درصد جمعیت ایران را شیعیان تشکیل ميدهند که این تعداد بیش از 40 درصد کل جمعیت شیعه جهان است. بنابراین، در این مساله که ایران کانون جوامع شیعی جهان به شمار ميرود، هیچ ابهامی باقی نميماند؛ واقعیتی مسلم و انکارنشدنی که بیشتر صاحب نظران به آن اذعان دارند.
پس از ایران، بیشتر شیعیان در کشورهایی زندگی ميکنند که عمدتاً در اطراف ایران هستند و بیشتر آنها با ایران پیوستگی جغرافیایی (مرز خشکی یا آبی) دارند. عراق، بحرین، آذربایجان، عربستان سعودی، ترکیه، پاکستان، افغانستان، امارات عربی متحده، کویت، قطر و عمان از جمله این کشورها به شمار ميآیند.
علاوه بر اینها کشورهایی هم هستند که جمعیت قابل توجه شیعه در آنها زندگی ميکنند، اما در پیوستگی بلافصل ایران قرار ندارند. این گروه از کشورها نیز از این نظر که همگی در قاره آسیا واقعاند، با هم وجه اشتراک دارند. لبنان، یمن، سوریه، هند، تاجیکستان و ازبکستان ازجمله این کشورها هستند. به این مناطق شیعهنشين باید شیعیان پراکنده در سایر نقاط جهان را نیز اضافه کرد که در خارج از قاره آسیا و عمدتاً در اروپا، آفریقا و آمریکا زندگی ميکنند.
بتابر آنچه گفته شد، به نظر می رسد برای مطالعه بهتر ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی شیعیان، ابتدا باید از دیدگاه جغرافیایی جوامع گوناگون شیعه را به چهار بخش زیر تقسیم بندی کنیم:
الف) شیعیان ایران
ب) شیعیان نیمه پیرامون ایران
ج) سایر شیعیان آسیا(پیرامون ایران)
د) گروه های پراکنده شیعه در سایر نقاط جهان(احمدی، 1390: 69-68)
الف) شیعیان ایران
از دیدگاه جغرافیای دینی و مذهبی، نام ایران و شیعه به هم پیوند خورده است و حدود 90 درصد جمعیت 70 میلیونی ایران را شیعیان تشکیل می دهند. (احمدی، 1390: 80 ) می توان گفت روی کار آمدن سلسله صفویه باعث رشد و گسترش ماهب شیعه بر اثر رسمی شدن آن شد و با تاسیس سلسله قعجاریه، تحولی در موقعیت سیاسی و اجتماعی علمای شیعه ایران در جهت افزایش نسبی اعتبار و نفوذ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنان در جامعه به وجودآمد، اما دوره پهلوی دوره معرفی و انتشار شیعه در سطح جهان است.
عصر پهلوی دوره آماده سازی تشیع برای به دست گرفتن قدرت سیاسی در ایران است. با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 بالاخره بعد از قرن ها، برای نخستین بار قدرت شیعه در قالب مرجعیت موسوم به ولایت فقیه در صدر حکومت قرار گرفت. این انقلاب مهم ترین واقعه در طول تاریخ شیعه به حساب می آید(توال، 1382: 56 )
وجود یک موقعیت جغرافیایی استثنایی که عنوان "هارتلند جدید جهان" را شایسته نام ایران میسازد، در کنار ذخایر فراوان نفت و گاز و سایر منابع انرژی معدنی ایران را قدرتی منطقه ای تبدیل کرده است که هرگز نمی توان نقش آن را در استراتژی منطقه ای نادیده گرفت. (همان)
ب) شیعیان نیمه پیرامون ایران
دومین گروه از شیعیان که باید مورد بررسی قرار گیرند، شیعیان ساکن در کشورهای همسایه ایران هستند که از نظر آماری بالاترین درصد شیعه را به خود اختصاص می دهند. شاید مهم ترین کشور در این گروه عراق باشد. عراق از یک سو، یکی از پر جمعیت ترین کشورهای منطقه است و از سوی دیگر ، شیعیان در آن اکثریت جمعیت را تشکیل می دهند. (همان، 81) تکامل یابی سیاسی شیعیان در قالب حزب الدعوه، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق و ... باعث شد تا پس از سقوط رژیم بعث، شیعیان بتوانند نقش اصلی را در ساختار سیاسی این کشور ایفا کنند. (همان، 148)
کشور مهم دیگر همسایه ایران عربستان سعودی است. امروزه شیعیان این کشور ، بر اساس بیشتر آمارها، حدود 10 درصد کل جمعیت آن را تشکیل می دهند. (همان، 87) قسمت اعظم ذخایر نفتی ای کشور در استان شرقی آن قرار گرفته است و 70 درصد نیروی کار شاغل در این حوزه های نفتی را اعراب شیعه تشکیل می دهند. از نظر فکر و فرهنگی، شیعیان این منطقه، به دلیل فاصله اندک با کرانه های شمالی خلیج فارس، با اندیشه های شیعی ایرانی بیشتر آشنا هستند.(همان، 1390: 88) وجود افلیت شیعه، در کشوری که براساس اصول وهابیت اداره می شود، با توجه به طرز تلقی شیعیان از حکومت و نوع برخورد آنها با حاکمان، می تواند خطر بالقوه ای برای رژیم سعودی به حساب آید. این خطری است که سردمداران حکومت عربستان نیز متوجه آن شده اند و به همین دلیل، در زمینه کاستن از تعداد شیعیان در مسائل حساس اقدام کرده اند.(همان، 89)
بحرین یکی دیگر از کشورهای شیعه نشین جنوب ایران است. بیش از 70 درصد از جمعیت هفتصد هزار نفری این کشور شیعه هستند. گفتنی است شیعیان بحرین در بیشتر مقاطع زمانی از قدرت و مسئولیت به دور مانده اند. در حال حاضر، جمعیت شیعه بحرین از نظر اجتماعی و مذهبی به شدت ناآرام است. برای کنترل و مهار این تحریکات، بحرین بیشتر از همه به حمایت همسایه خود، عربستان سعودی، متکی است. سرکوب تنها را حلی کوتاه مدت است. باید دید اگر اکثریت شیعه همچنان از قدرت دور بمانند، در نهایت چه پیش خواهد آمد. (توال، 1382: 130)
یکی دیگر از کشورهای همسایه ایران با اکثریت جمعیت شیعه، جمهوری آذربایجان است که در شمال باختری ایران قرار دارد. 75 درصد از جمعیت هشت میلیونی ای کشور شیعه مذهب هستند. تشیع به عنوان یک عامل بنیادی می تواند در کنار نزدیکی تاریخی و فرهنگی، عامل همبستگی و همسویی این کشور با ایران باشد و رقابت های روسیه و ترکیه را که به ترتیب برپایه متغیر نفوذ سنتی و زبان ترکی استوار است، کم رنگ کند. (احمدی، 1390: 92)
دیگر کشور مهم منطقه، کویت است که بیش از نیم میلیون نفر شیعه دارد یا به عبارتی بیش از 25 درصد جمعیت این کشور شیعه مذهب هستند. کویت از کشورهای بزرگ تولید کننده نفت محسوب می شود، به گونه ای که ذخایر نفتی این کشور، هفتاد میلیارد بشکه تخمین زده می شود که این مقادیر بیش از سه برابر ذخایر نفتی ایالات متحده و 10 درصد کل ذخایر نفتی جهان است. اگرچه اقلیت شیعه در کویت از حقوق اجتماعی و سیاسی برخوردارند، در عین حال، بیداری شیعیان ایران از 1979 میلادی به بعد، موجب بروز اغتشاشات مهمی در این کشور شده است. (همان، 93)
سه کشور امارات متحده عربی، عمان و قطر از همسایگان جنوبی ایران هستند که در هر کدام تعدادی از شیعیان زندگی می کنند. جمعیت شیعیان در امارات، 16 درصد کل جمعیت این کشور است. جمعیت شیعیان در عمان، 23 درصد کل جمعیتاست که در راس هرم اقتصادی کشور قرار دارند. امیر نشین قطر نیز دارای 20 درصد جمعیت شیعه است. در قطر نیز همانند عربستان، حکومت زیر نفوذ وهابیان است. (همان، 94)
افغانستان یکی از همسایگان خاوری ایران است که از کل جمعیت آن حدود 33 درصد شیعه و مابقی سنی هستند. مذهب شیعه در این کشور هیچگاه در قانون اساسی به رسمیت شناخته نشده است. البته نباید فراموش کرد که در نظام جدید افغانستان که پس از سقوط طالبان ایجاد شده است، شیعیان موقعیت بهتر و رضایت بخش تری نسبت به گذشته کسب کرده اند.(همان، 97)
دیگر همسایه شرقی ایران پاکستان است. شیعیان بیش از 20 درصد جمعیت 30 میلیونی این کشور را تشکیل می دهند. به نظر می رسد شیعیان پاکستان می توانند از شرایط موجود این کشور به خوبی استفاده کرده و در عرصه فرهنگی از شرایظ خوبی بر خوردار باشند. در عین حال مشارکت سازمان یافته شیعیان در قالب نهضت اجرای فقه جعفری به حضور مستقل و آشکار این حزب منجر شد. (همان، 148)
آخرین کشوری که در گروه شیعیان نیمه پیرامون ایران قرار می گیرد، ترکیه است. تقریباً یک چهارم، یعنی 25 درصد جمعیت این کشور پیرو آیین تشیع هستند. شیعیان ترکیه در طول تاریخ همواره به دلیل شیعه بودن تحقیر شده و دارای نفوذ فرهنگی و اجتماعی نبوده اند. (همان،98)
ج) سایر شیعیان آسیا (پیرامون ایران)
شیعیانی که در این گروه قرار می گیرند، چند ویژگی دارند. نخست اینکه به رغم نداشتن پیوستگی خشکی و آبی با ایران، در لایه دوم پیرامونی ایران قرار می گیرند. دوم اینکه همگی در قاره آسیا قرار دارند.
در این گروه مهم ترین بخش را شیعیان لبنان تشکیل می دهند. نخست از دید تاریخی که سابقه طولانی در تشیع دارند و احتمالاً قدیمی ترین شیعیان جهان بعد از حجاز (عربستان) به شمار می آیند. دوم اینکه در ظول تاریخ، تاثیرگذاری زیادی بر سایر مناطق شیعه نشین، به خصوص ایران و عراق داشته اند. سومین دلیل اهمیت شیعیان لبنانی در دوره جدید، همسایگی آنان با اسرائیل است؛ کشوری که در اذهان بسیاری از شیعیان، غیرقانونی شمرده می شود. مبارزات آنها با اسرائیل که در سال های اخیر به صورت سازمان یافته و رسمی در قالب "حزب الله لبنان" انجام می شود و مقاومت در مقابل ارتش این رژیم، که آخرین مورد آن به جنگ 33 روزه مشهور شد، باعث شد تا در بسیاری از محافل علمی و سیاسی بحث قدرت یابی شیعیان مطرح شود. (همان، 102)
سوریه کشور دیگر منطقه است که باید مورد اشاره قرا گیرد. جمعیت شیعیان این کشور 15 درصد جمعیت کل کشور است. شیعیان سوریه در مسائل ملی این کشور سابقه ای درخشان دارند. (همان) در حال حاضر، سوریه به دلیل قدرت شیعیان علوی، هم مرزی با اسرائیل، لبنان و ترکیه و مناسبات استراتژیک با ج.ا.ایران از بازیگران اصلی ژئوپلیتیک شیعه است. جایگاه سوریه به عنوان محور مقاومت این کشور را از اهمیت ویژه ای برخوردار کردا است.
در کشور یمن نیز عده قابل توجه ای از شیعیان زندگی می کنند. در حال حاضر شیعیان یمن 47 درصد از کل جمعیت این کشور را شکل می دهند. (همان، 104)
د) گروه های پراکنده شیعه در سایر نقاط جهان
در این بخش به گروه هایی از شیعیان اشاره می شوذ که به صورت پراکنده در مناطق مختلف جهان زندگی می کنند.
مصر پرجمعیت ترین کشور مسلمان آفریقایی است که تعداد مسلمانان آن از 55 میلیون نفر تجاوز می کند، اما تعداد زیادی از این مسلمانان شیعه هستند که آمار دقیقی از آنان در دست نیست. امروزه شیعیان مصر با تمام توان می ک.شند به حضور اجتماعی خود جنبه قانونی بخشند.
شایان ذکر است که جمعیت شیعیان مهاجر در ایالات متحده 15 تا 20 درصد از کل جمعیت مسلمانان است. تعداد مسلمانان 6 تا 7 میلیون نفر تخمین زده شده است. همان، 111)
در نخستین سال های سده بیست و یکم، دو اتفاق مهم بین المللی چهره جدیدی از ژئوپلیتیک نوین شیعه نشان داد: اشغال عراق به وسیله ایالات متحده و هم گیمانانش و جنگ 33 روزه اسرائیل- حزب الله. سقوط رژیم بعث و ظهور عراق جدید در پی تهاجم نیروهای ائتلاف به رهبری ایالات متحده در سال 2003، پیامدهای ژئوپلیتیک گسترده ای در منطقه به دنبال داشت. با فروپاشی این رژیم، شیعیان عراق فرصت یافتند پس از سرکوب های طولانی مدت به طرح مطالبات خود بپردازند و به نیروی سیاسی جدید و قدرتمندی تبدیل شوند. در نتیجه موازنه قدرت در خاورمیانه دچار تغییر شد و شیعیان در سراسر منطقه این جرات را یافتند که برای به رسمیت شناخته شدن جایگاهشان دست به اعتراض بزنند. (همان، 261)
حادثه دوم بین ارتش اسرائیل و نیروی حزب الله لبنان درگرفت. نتیجه این جنگ مقاومت بود و تصمیم گیران جهانی را وادار کردند تا حزب الله را به عنوان یک تشکیلات شیعی دارای قدرت سیاسی- نظامی بپذیرد. این ماجرا نشان داد که دیگر نمی شود در تحولات منطقه عنصر شیعه را نادیده گرفت. (همان، 262)
به دلیل اینکه غربی ها، انقلاب اسلامی را یک انقلاب شیعی تصور می کنند، از ایدئولوژی تشیع که به نطر آنها یک ایدئولوژی انقلابی است، می ترسند. آنها همچنین معتقدند: شیعیان غالباً در مناطق حساس ژئوپلیتیک سکونت دارند و همین امر به همراه ایدئولوژی انقلابی آنها، منافع غرب را در منطقه به خطر می اندازد، به همین دلیل، همواره از پیامدهای منطقه ای انقلاب اسلامی بیم داشته و در صدد کنترل ایران، به عنوان کشوریبوده اند که موقعیتی ویژه در ژئوپلیتیک شیعه دارد.(فاضلی نیا، 1386: 14)
طرح ژئوپلیتیک شیعه توسط ملک عبدالله، پادشاه اردن، مطرح شد و از ناحیه حاکمان ایالات متحده، بریتانیا، اسرائیل، مصر و عربستان سعودی مورد تائید و استقبال قرار گرفت. انگیزه اصلی از طرح آن مقابله با قدرت سیاست خارجی ایران در ارتباط با محوریت بلامنازع در جهان شیعه است. هدف آشکار طرح هلال شیعی عبارت است از معرفی یک هلال ژئوپلیتیک که از ایران به رهبری ایرانیان آغاز ميشود، عراق و سوریه را در بر ميگیرد و به حزب الله لبنان و حماس در فلسطین پایان ميیابد. این مجموعه ژئوپلیتیک که نمای جغرافیای آن "هلال مانند" ترسیم شده و به گفته عموی ملک عبدالله اردن، بزرگترين منابع سوخت فسیلی جهان از خلیج فارس تا دریای خزر را در اختیار دارد، میخواهد با گسترش عملیات تروریستی (منظور عملیات دفاعی حماس و حزب الله) بر جهان اسلام برتری یابد و اسرائیل را نابود کند. (مجتهدزاده، 1386 :71) این هلال که گاه افغانستان را نیز در بر ميگیرد، جغرافیای سرزمینهایی را نشان ميدهد که اکثریت مردمان آن شیعی مذهباند یا شیعیان جمعیت قابل توجهی در این کشورها را تشکیل ميدهند. (هدایت، 1385، http://mhedayat.blogfa.com )
پدیده شیعیگری در حقیقت، رفته رفته در کانون بیشتر درگیریهای منطقهاي و بينالمللی قرار گرفته است. اکثر شیعیان در مراکز و مناطق حساس ژئوپلیتیک جهان ساکن هستند. این مسئله قدرتی به آنها بخشیده است که ميتوانند جهان را با چالش رو به رو کنند. (احمدی، 1390: 36)
در حال حاضر، منافع ملی ایران با ژئوپلیتیک تشیع پیوندی عمیق خورده است. ایران همواره می خواهد در میان شیعیان جهان، به خصوص در عراق نقش آفرینی کند. تحولات اخیر جهانی و منزقه ای، این فرصت را برای ایران ایجاد کرده است. (زین العابدین، 1386: 33 ) یکی از بارزترین تمایزات ژئوپلیتیک ایران، مذهب شیعه است، زیرا ایران هسته اصلی جهان تشیع به حساب می آید؛ به ویژه اینکه منافع ایران در سال های اخیر با ژئوپلیتیک نوین تشیع گره خورده است. (همان، 46)
براین اساس این سازوکار بیش از اینکه تامین کننده منافع ملی واحدهای سیاسی شکل دهنده آن در مقابله با غرب و اسرائیل باشد، ماهیتاً پیوندی ایدئولوژیک است. بدین سبب از یکسو خالی از تعارضات نبوده و از سوی دیگر بهانه مناسبی برای غرب و اسرائیل در مقابله با بنیادگرایی اسلامی و اعمال سیاست سدبندی محسوب ميشود.
پیشینه تحقیق:
تحقیقات و آثار موجود و قابل دسترس به دلایل سیاسی و فقدان ظرفیت های پژوهشی توصیف کننده تمامی ابعاد و مولفه های پژوهش حاضر نمی باشد. تنها آن بخش از یافته ها که ژئوپلیتیک شیعه را شامل می شد (از قبیل "ایران، انقلاب اسلامی و ژئوپلیتیک شیعه" اثر عباس اجمدی، "ژئوپلیتیک شیعه" نوشته فرانسوا توال و ژئوپلیتیک شیعه و "نگرانی غرب از انقلاب اسلامی ایران" اثر نفیسه فاضلی نیا) به عنوان داده ها و منابع تحقیق مورد استفاده قرار گرقته است. برای تبیین سایر بخش های پژوهش بویژه پدیده بیداری اسلامی و خصوصاً تحولات سوریه با کمک از یافته های غیر مستقیم و از روش توصیفی و علی استفاده شد است.
1
منابع و مآخذ
کتابها
1 - احمدی، سید عباس، "ایران،انقلاب اسلامی و ژئوپلیتیک شیعه"، تهران: موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1390.
2 - اسپوزیتو، جان/ وال، جان، "جنبش‌های اسلامی معاصر(اسلام و دموکراسی)"، ترجمه شجاع احمدوند، تهران: نشر نی، 1389.
3 - توال، فرانسوا، "ژئوپلیتیک شیعه"، ترجمه: باصر، کتایون، تهران: انتشارات ویستار، 1382.
4 - جعفری ولدانی، اصغر، "چالشها و منازعات در خاورمیانه"، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1388.
5 - حلیم، برکات "المجتمع العربی المعاصر"، الطبعه الرابعه، مركز الدراسات الوحده العربیه، بیروت 1991.
6 - خدایی، خان اوغلان، "دکترین امنیت ملی آمریکا؛ ژئوپلیتیک نوین شیعه در خاورمیانه"، تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بينالمللی ابرار: تهران، 1384.
7 - سیف‌زاده،حسین، "اصول روابط بین‌الملل"، تهران: نشر میزان 1378.
8 - سیف زاده، حسین، "مبانی و مدلهای تصمیمگيري در سیاست خارجی"،تهران: نشر وزارت امور خارجه، 1382.
9 - شبلی العسیمی، "العلمانیه والدولة الدینیة"، مؤسسه العربیة للدراسات والنشر، بیروت، لبنان، 1990.
10 - عزتی، عزت الله، "ژنوپلیتیک قرن بیست و یکم"، تهران: انتشارات سمت، 1380.
11 - فاست، لوئیس، "روابط بينالمللی خاورمیانه"، ترجمه احمد سلطانی نژاد، تهران :دفتر مطالعات سیاسی و بينالملل، 1389.
12 - قوام، عبدالعلی، "اصول سیاست خارجی و سیاست بينالمللی"، تهران: انتشارات سمت، 1388.
13 - کاستلز، مانوئل، "عصر اطلاعات(ظهور جامعه شبکه ای)"، مترجمان: احد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران: انتشارات طرح نو، چاپ ششم، جلد اول، 1389.
14 - کریمی پور، یدالله، "ایران و همسایگان"، تهران: نشر جهاد دانشگاهی،1380.
15 - کولایی، الهه، "اتحاد شوروی از تکوین تا فروپاشی"، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1372.
16 - کولایی، الهه، "سیاست و حکومت در فدراسیون روسیه"، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بينالمللی، 1376.
17 - مجتهدزاده، پیروز، "دموکراسی و هویت ایرانی"، تهران: انتشارات کویر، 1386.
18 - موحدیان عطار، رسول، "چشم انداز خاورمیانه بزرگ فراز و فرود دولت‌های ملی"، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بينالمللی، 1386.
19 - مورگنتا،هانس، "سیاست میان ملتها"، ترجمه مشیرزاده، حمیرا، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه، 1374 .
20 - مورلی میلتون ادوارد، پیتر هینچ کلیف، "بحران در خاورمیانه"، مترجم: شهرزاد رستگار شریعت پناهی، تهران: نشر قومس، سال 1390.
21 - نش، کیت، "جامعهشناسي سیاسی معاصر جهانی شدن، سیاست، قدرت"، مترجم محمد تقی دلفروز، تهران: انتشارات کویر، چاپ هشتم، 1389.
22 - نقیب زاده، احمد، "نظریههای کلان در روابط بينالملل"، تهران: نشر قومس، سال 1377.
23 - نیکسون، ریچارد، "جنگ واقعی صلح واقعی"، ترجمه: علیرضا طاهری، تهران: انتشارات کتابسرا، 1364.
24 - واعظی، محمود، ”تحولات نظام بین‌الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران“، رساله رایزن یک، وزارت امور خارجه، اداره کل آموزش، 1383.
25 -هادیان، سید کمال الدین،"سیاست خارجی آمریکا و منافع ملی ایران"، تهران: انتشاراتهاد/فرس، 1376.
مقالات فارسي
1 - آجرلو، حسین، "تحولات سوریه:ریشهها و چشم اندازها"، تهران: فصلنامه مطالعات خاورمیانه، شماره سوم، پائیز 1390.
2 - ابطحی، احسان، "توفان و مدرنیته"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ویژه نامه نوروز، 1390.
3 - اسلامی، مسعود، "از حاكميت دولت تا حكمرانى جهانى"، فصلنامه مطالعات سازمان ملل متحد، سال اول، شمارهيك، بهار 1375.
4 - احمدى، كوروش، "شوراى امنيت ملى پس از جنگ سرد"، مجله اطلاعات سياسى- اقتصادى، ش 40، 1377.
5 - اعوانی و دیگران، "سكولاریسم و فرهنگ"، ماهنامه فرهنگ، ش 21، بهار 1375.
6 - الوند، فاطمه، "شبکههای اجتماعی و تحولات خاورمیانه"، نشریه روابط فرهنگی، شماره 1، شهریور 1390 .
7 - بیات، آصف، "پسااسلامگرایی چیست؟"، مترجم: متین غفاریان، ماهنامه مهر نامه، شماره 10،ویژه نامه نوروز 1390.
8 - تلاشیان، حسن، "دورنمای ژئوپلیتیک شیعه در عراق"، فصلنامه علمی – پژوهشی شیعه شناسی، شماره 31، 1388.
9 - چگنی، غلامرضا، "رویکردی نظری به مفهوم امنیت ملی در جهان سوم"، فصلنامه سیاست خارجی، سال چهاردهم، بهار 1379.
10 - حشمت زاده، محمد باقر، "پنجاه سال اوپک و سیاست"، تهران: نشریه راهبرد، شماره 60، 1390 .
11 - خانیکی،هادی، "جنبش‌های ضد دیکتاتوری در غیاب جامعه مدنی"، ماهنامه نسیم بیداری، شماره 26، اردیبهشت 1391 .
12 - روح، محمدجواد، "نظریه بينالمللی اسلامی، آیا دیپلماسی عمومی ایران بر تحولات عربی اثر خواهد داشت؟"، ماهنامه مهرنامه، ش. 16، آبان 1390.
13 - زکریا، فرید، "درسهای عراق و تجربه لیبی"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ش.15، شهریور 1390.
14 - زیباکلام، صادق، "انقلاب اسلامی ایران هم دموکراسی خواه بود"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ش. 16، آبان 1390.
سجادپور، کاظم، کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، تهران 1383.
15 - سروش، عبدالكریم، "معنا و مبنای سكولاریسم" كیان، ش 26، سال پنجم، شهریور 1374.
16 - صدر، سید محمد، "ملتهای منطقه به عملکردها نگاه ميکنند، نه شعارها"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ش. 16، آبان1390.
17 - قمشهاي، محمد حسین، "جبهه شرقی"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ش.15، شهریور 1390.
18 - کوتن، جیمز، "تهدیدات جهانی و راهبردهای آمریکا: از کمونیسم در 1955 تا اسلامگرایی در 2005،" مترجم: خامه، آرمین، تهران: پژوهش نامه روابط بينالملل، شماره ویژه، بهار1386.
19 - کولایی، الهه، "موج دموکراتیکسازي و بار عربی"، تهران، ماهنامه مهرنامه، ش.16، آبان 1390.
20 - گزارش مرکز تحقیقات استراتژیک، "طرح خاورمیانه بزرگ آمریکا: ملازمات و پیامدها"، ش. 65، اردیبهشت 1383.
21 - محمدپور، علی، "ژئوپلیتیک شیعه در خاورمیانه پس از حمله آمریکا به عراق"، مجموعه مقالات دومین کنگره انجمن، تهران: انجمن ژئوپلیتیک ایران، 1385.
22 - "محیط امنیتی خاورمیانه"، نشر سازمان سرمایه گذاری و کمکهای فنی و اقتصادی ایران، ش. 48،تیر ماه 1383.
23 - منقی، ابراهیم، "مقاومت و هویت در آرمان شهری حماس"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ویژه نامه نوروز، 1390.
24 - موسوی، سید حسین، "گذری بر مبنای اجتماعی تحولات سوریه"، تهران: ماهنامه مهرنامه، شماره دوم، تابستان 1390.
25 - مهتدی، محمد علی، "بازی بزرگان"، تهران: مجله هفتگی آسمان، شماره 10، اردیبهشت 1391.
26 - میناوند، محمد قلی، "روسیه و خاورمیانه جدید"، فصلنامه خاورمیانه، پاییز 1374.
27 - نظری، علی اشرف، "زمینهها و علل شکلگيري جنبش‌های اجتماعی در منطقه خلیج فارس، اجتماع در برزخ"، تهران: ماهنامه مهرنامه، اردیبهشت 1390.
28 - هودشتيان، عطا، "وضع تازه جهان پس از فروپاشى نظام شوروى"، مجله اطلاعات سياسى- اقتصادى، ش 133 -134.
29 - یزدی، ابراهیم، "اسرائیل در انزوا"، تهران: ماهنامه مهرنامه، ش.16، آبان 1390.
منابع لاتین
Amyn Sagoo, “Civil Society in the Muslim World: Contemporary Perspective”, New York: 10b joor is co. ITd, Press. 2002
Anthony H. Cordesman, “The Military Balance in the Middle East” (CSIS). 2004
Curtis. R. Ryan, “Jordan in Transition: from Hussein to Abdullah”, 2003
Franz, Schurmann. The logic of world power, Nueva, 1974
Geoff Simons,” Iraq future”, London: SAG, 2003
Giddens, Anthony, Sciology: a brief but critical interouduction,1982. London: Mac millan.
International Energy Agency. World Energy Outlook. 2006
Jakson and Sorenson (2001) “An introduction to international relations”, Oxford University press
Natac, Crawford (2002), “Argument and change in world politics”, Cambridge University press
OPEC annual statistical bulletin, OPEC. 2008
S.Huntington, “The clash of civilization", summer, 1992
Sandra Mackey, "Passion and Politics, The Trublent world of the Arabs", Dutton, 1992
The shorter oxford English dictionary. V.2 1991
World oil outlook. 2006
منابع اینترنتی
http://www.abshari.blogfa.com - 1
معرفت منتظر، "سیاست خارجی آمریکا"،
http://www.anthropology.ir - 2
نادری، احمد، "سوریه، میدان شکلگيري نظم نوین جهانی"،
http://www.arnet.ir - 3
تحلیل گفتمان سیاست مقامات کاخ سفید پس از واقعه 11 سپتامبر،
http://www.bashgah.net - 4
خاورمیانه و اهداف راهبردی آمریکا،
http://diplomatist.blogfa.com - 5
واعظی، محمود، "روند و ساختارهای جدید در روابط بينالملل"،
http://www.informedfaith.com - 6
http://www.iranacademic.com - 7
مرکز مطالعات بينالمللی و استراتژیک، "نقش خلیج فارس و خاورمیانه در صادرات اترژی"،
http://www.irdc.ir - 8
نوروزی، حسین/جوانشیر، احمد، "شورای امنیت پس از جنگ سرد"،
http:// mbakhshi79.blogfa.com - 9
بخشی، مهدی، "ژئوپلیتیک شیعه و هلال شیعه، توهم تا واقعیت"،
http://mhedayat.blogfa.com - 10
هدایت، محمد، "هلال شیعی، خاورمیانه سبز، خلق یک بربر جدید"،
http://www.noormagz.com - 11
http://www.porsojoo.info published on center for answering religious question - 12
محمدپور، علی، "ژئوپلیتیک شیعه در خاورمیانه پس از حمله آمریکا به عراق"،
http://www.psir.ir/modules/article/view.article.php/24 - 13
http://www.siasi.porsemani.ir – 14
http://www.tabnak.ir - 15
رشنو، نبی الله، "ملاحظات ژئوپلیتیک در شرایط جدید سیاست خارجی ج.ا.ایران"،
http://www.vista.ir - 16
دکترین بوش چیست؟
http://www.wikipedia.org - 17
Abstract:
This research analysis the new international system of transition, from the old order to new order on the substrate of Globalization`s phenomenon and the age of Information & Communication Technology (ICT), and its effect on the Middle East, especially Syria as one of the most important strategic partner of Iran and its reflection on the shia geopolitical situation and the national interest of Iran.
The effects of regional evolutions, particularly the transition of power in Syria and its impact on Shia geopolitical and Iran`s national interests, rather than the viewpoint of national interests, primarily is through the viewpoint of ideological goals and expanding Shia Crescent. Iran`s relations with Syria and consequently Lebanon, thus, implies that in view of each political unit of this alliance, priority of ideological interests and international interests are quite different. Syria and Lebanon against Israel rather than just ideological, it is strategic and security, while for Iran has largely ideological and other hierarchical interests are dominated by ideological goals. The different interests will not reduce the importance of unity, but the sustainability and cost of this alliance, in the mid and long term facing Iran with serious restrictions and threats.
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
قیمت: 59٬000 تومان
